Die Urkunden Heinrichs V. und der Königin Mathilde

Abbildungsverzeichnis der europäischen Kaiser- und Königsurkunden

<<78.>>

Heinrich nimmt das nach der Ordnung von Cluny verfasste Kloster San Benedetto Po mit seinen Besitzungen in seinen Schutz und gewährt ihm die Immunität.

Verona, 1111 Mai 21.

Vorbemerkung Thiel, Stand: 2010

Original (ca. 48 b : 62,5/63,5 h) im Staatsarchiv zu Mailand (A); Rückvermerk des 12. Jh. (nachgezogen): Generale preceptum Heinrici quarti [15. Jh.:] imperatoris; Mitte des 15. Jh.: visum est per electos iudices (gleicher Vermerk von derselben Hand und Tinte bei DD.148 und † 262, fehlt bei dem Placitum D.177).

Drucke: Wohl aus A: Bacchini, Istoria del mon. di S. Benedetto di Polirone doc. 89 = Lünig, CD Ital. 1537 no 13 = Casnighi, Raccolta 272 no 11 Auszug = Gloria, CD Padovano 1,42 no 51 Auszug. – Aus A: Torelli, Reg. Mantovano 1,108 no 149 Auszug. – Rinaldi-Villani-Golinelli, CD Poliron. 249 no 78. Reg.: Lucchini, Cont. Matilda 27 c. 12. – Georgisch, Reg. chronol.-dipl. 491 no 21. – Böhmer Reg. 2000. – Stumpf Reg. 3061.

Unter Verwendung eines Empfängerentwurfes, dem für die Besitzliste, aber auch für die diplomfremde Inskriptio (s. dazu Helleiner in MÖIG 44,28) das Privileg P. Paschals II. von 1105 März 20 (JL 6012; It. pont. 7.1,332 no 16; CD Poliron. 207 no 61 = VU.; wird ebenso wie die am Schluss erwähnten späteren Papsturkunden nicht nach den fehlerhaften Drucken, sondern nach den Originalen zitiert) als Vorlage diente, verfasst von Notar Adalbert A (zu dei causa vgl. D.5), von dem jedoch nur die Schrift der elongierten 1. Zeile – was zugleich bedeutet, dass er die dort beginnende Inskriptio akzeptierte – und des Eschatokolls der im übrigen von einem Empfängerschreiber mundierten Urkunde stammt (s. Pivec in MÖIG 51,26f.; Hausmann, Reichskanzlei 65 no 30; vgl. Anm. e und t).

Wieweit ein Deperditum Heinrichs IV., das in DKo.III.54 von 1140 und in DF.I.28 von 1152 erwähnt ist (vgl. DH.IV.*520) und dessen Besitzliste dann auch Vorlage des Paschal-Privilegs gewesen sein könnte, in den formelhaften Partien unseres D. Verwendung fand, ist nicht exakt überprüfbar; nach den Anklängen namentlich am Schluss der Dispositio sowie in Sanktio und Korroboratio – die allerdings weitgehend auch dem Diktat des Notars Adalbert A selbst entsprechen, weshalb eine Scheidung schwierig ist – müsste das Deperditum von dem in den Jahren 1090–1095 in der italienischen Kanzlei tätigen Notar Oger A (zu diesem s. DDH.IV. Einl. S. LXXVIIf.) verfasst gewesen sein; wir verweisen nur noch auf eine Parallele zu Z. ■ in DH.IV.423 von 1091 (S. 568 Z. 36: exaudibili peticione). – D.78 war vermutlich in der echten Vorlage von D. † 262 (= NU.) weitgehend wörtlich wiederholt.

Zu der im Jahre 1077, dem Jahr von Heinrichs IV. Canossagang, in dem neben P. Gregor VII. auch Abt Hugo von Cluny in Canossa weilte, durch die Markgräfin Mathilde bei der Übergabe des 1007 von ihrem Großvater Tedald gegründeten Klosters an den Hl. Stuhl erwirkten Unterstellung unter Cluny vgl. Hofmeister in Stud. u. Mitt. 75,203ff. sowie Schwarzmaier in Adel und Kirche (Festschr. Tellenbach) 282. Hinter der hier anonymen Petition durch die Cluniacensis ęcclesia steht der in D.148 als Intervenient namentlich genannte Abt Pontius, vgl. dazu sowie zu der in ihrem Bezug auf Heinrich V. vermutlich wörtlich zu verstehenden fraternitas die Vorbemerkung zu D.55. Wahrscheinlich wurde D.78 bei einem Aufenthalt des Kaisers in San Benedetto impetriert, vgl. dazu die Vorbemerkung zu D.73; ebendort auch zu dem wohl auf verzögerte Ausfertigung hinweisenden Fehlen des Vollziehungsstriches im Monogramm (s. Anm. u).

Die Besitzungen der insgesamt 32 Komplexe zählenden Liste gehen zu einem großen Teil – jedoch anscheinend keines der über die VU. hinausgehenden Objekte – auf Schenkungen der Canusiner bzw. Mathildes selbst zurück, vgl. die Hinweise auf Mathilde-Urkunden in Anm. 1–5, 7, 8, 10, 11, 16–19, 24, 26 und 27. In der großen Bestätigung Mathildes von 1115 Mai 4 oder 6 (Tagesdatum: die Iovis [= wäre 6. Mai] IIII. intrante Madio; CD Poliron. 273 no 88; Goez, Urk. Mathildes no 138 zu Mai (6), zum Tagesdatum vgl. dortige Vorbemerkung) mit ihren bei Overmann, Mathilde 189 no 141 mit Zählung versehenen 18 Objekten begegnen hier 12 wieder (Overmann no 2, 4, 6–9, 11–14, 17, 18 mit anderer Reihenfolge als hier); da die hier fehlenden 6 Objekte der Liste von 1115 (Overmann no 1, 3, 5, 10, 15, 16) kaum alle erst nach 1111 an das Kloster gelangten (auch die NU., D. † 262, nennt nicht mehr als D.78), ist die Besitzliste unseres D. ebenso unvollständig wie es offensichtlich ihrerseits auch die Liste der Mathilde-Urkunde von 1115 war.

Von den 1115 fehlenden hiesigen Objekten sind nämlich einige sicher canusinischen Ursprungs, darunter die ehemals unmittelbar nördlich der Klosterinsel gelegen gewesene Insel Gorgo (s. Anm. 2), das von Mathilde gegründete Spital in Mantua (s. Anm. 7), Cotorlione (s. Anm. 10) und Codevico (s. Anm. 16); anderer Herkunft ist der Besitz in dem knapp 30 km nw. Mantua gelegenen Médole (s. Anm. 9; vgl. CD Poliron. no 43–45, 48, 51, 60) und in dem in der VU. fehlenden Montecchio (s. Anm. 26; vgl. CD Poliron. no 39), wo es allerdings canusinische Vasallen gab (vgl. Gross, Lothar III. 216).

Um einen einfachen Vergleich mit der in ihren Formulierungen und in der Reihung der Objekte vielfach abweichenden VU. zu ermöglichen, haben wir deren Paralleltext in Anm. 1ff. passagenweise wörtlich zitiert (in Anm. 11, 14 und 26 sind dort jeweils mehrere in D.78 selbständig gereihte Objekte zusammengefasst) und die dortige Reihenfolge durch in eckige Klammern gesetzte Zählung hinter unserer Zahl festgehalten. – Die Enumeratio der VU. ist, von Erweiterungen abgesehen, fast unverändert im Privileg P. Calixts II. von 1124 Juni 1 (JL 7157; It. pont. 7.1,334 no 21; CD Poliron. 318 no 108; Varianten daraus sind mit der Sigle “Cal.” in Anm. 1, 4, 6–8, 11–18, 22 u. 24–26 zitiert) wiederholt, desgleichen im Privileg P. Innocenz’ II. von 1132 Juni 25 (JL 7574; It. pont. 7.1,335 no 25; Pflugk-Harttung, Acta 2,266 no 308; vgl. Varianten-Zitate mit der Sigle “Inn.” in Anm. 1, 9, 22 u. 26). – Für die vornehmlich auf CD Poliron. und Goez gestützten Identifikationen der Ortsnamen, die nur in wenigen Fällen hier geboten oder erörtert werden, wird auf das Register verwiesen.

(C.) In nomine sanctae et individuę trinitatis. Heinricus divina favente clementia quartus Romanorum imperator augustus Alberico abbati sancti Benedicti iuxta Padum eiusque successoribus per ordinem abbatis Cluniacensis ibidem constituendis in perpetuum. Sane credimus nos in huius vitę cursu feliciter imperare et summę pietatis munere cęlestis patrię gaudia promereri, si studuerimus circa dei ęcclesias, quę ab impiis opprimuntur, opera pietatis exercere et ipsas et earum bona, unde Christi pauperes in eius servicio sustentari debent, imperiali potentia nobis a deo concessa conservare atque defendere. Quapropter omnibus Christi nostrique fidelibus tam futuris quam presentibus notum fieri volumus, qualiter nos omnipotentis dei causa et ob regni nostri stabilitatem et animę nostrę nostrorumque parentum perpetuam salutem, devota et exaudibili petitione Cluniacensis ęcclesię, cuius fraternitatem diligimus et habemus, monasterium sancti Benedicti inter Padum et Larionem situm, abbatem et monachos, qui modo in eodem loco sunt deo servientes vel post futuri sunt per ordinem Cluniacensem, et omnia bona eius mobilia et immobilia: videlicet insulam sancti Benedicti cum ęcclesia sancti Floriani et omnibus ad eandem ęcclesiam pertinentibus; insulam, quę vocatur Gurgo, cum ęcclesia eiusdem insulę et pertinentiis suis; Casale Barbatum cum ęclesia sancte Marię et sancti Laurentii earumque pertinentiis; Septingenti cum ęcclesia sancti Michahelis eiusque pertinentiis et cum ripatico de transitu navium; decimam partem curtis, quę vocatur Burbassium, cum ęcclesia sancti Iohannis suisque pertinentiis; locum qui vocatur Nucetula; domum hospitalis apud Mantuam cum pertinentiis suis; ęcclesiam sancti Ualentini de Maringo cum terris ab eadem ęcclesia detentis; ecclesias sancti Uiti et sancti Iusti de Medula cum pertinentiis suis, et terras, quas predictum monasterium ibi possidet; ęcclesiam sancti Michahelis de Cotorlione cum pertinentiis suis; ecclesiam sancti Benedicti apud Ficariolum cum pertinentiis suis; ęcclesiam sanctę Agathę apud Ferrariam cum pertinentiis suis; monasterium sancti Cipriani apud Uenetiam cum pertinentiis suis; ecclesiam sancte Helene apud Tassariam cum pertinentiis suis; Concam cum ęcclesia sancti Leonardi et omnibus pertinentiis suis; locum, qui dicitur Foculare, cum ęcclesia sancti Nicolai et omnibus decimis eiusdem loci; ecclesias sancti Benedicti et sancte Marię apud Gunzagam cum omnibus decimis eiusdem loci ceterisque earum pertinentiis; Caput Uici; Villulam cum ęclesia sanctę Marię et cum omnibus decimis et pertinentiis suis; Custellum cum ęcclesia sancti Bartholomei et omnibus decimis eiusdem loci; Gabianam cum ęcclesia sancti Andreę et omnibus decimis eiusdem loci; ecclesiam sancti Uenerii de Marceneta cum medietate eiusdem castri et pertinentiis suis; ecclesiam sancti Michahelis de Telliore cum pertinentiis suis; ecclesiam sancti Bartholomei de Lucca cum pertinentiis suis, sanctum Martinum in Colle cum pertinentiis suis; ęcclesiam sancti Leonardi apud Parmam et omnia, quę predictum monasterium in eodem episcopatu detinet; ęcclesiam sancti Sixti de Lecto Paludano cum pertinentiis suis; ęcclesias sancte Marię et sancti Iohannis in episcopatu Bononiensi cum pertinentiis earum; decimas de Roncis Guntardi; terras, quas predictum monasterium detinet in Monticulo; et in Birupto; cetera quoque omnia, quę sepedictum monasterium nunc tenet vel in futuro adquisierit, per hanc mundiburdialem paginam sub tutelam nostrę defensionis suscipimus. Precipimus etiam, ut nullus potens vel impotens supradictum locum sancti Benedicti et omnia ad eum pertinentia sub nostra defensione suscepta invadere presumat vel in aliquo molestare, sed nunc et semper habeantur in secura libertate. Si quis igitur archiepiscopus, episcopus, dux, comes, vicecomes vel alia quęlibet persona magna vel parva, cuiuscumque condtionis fuerit, huius nostrę pietatis concessam libertatem in aliquo violare presumpserit, mille libras auri boni compositurus banno nostro subiacebit, dimidietatem camerę nostrę et dimidietatem supradictę ęcclesię. Ut autem hoc ab omnibus firmiter credatur et inviolabile permaneat, hanc cartam inde conscriptam impressione nostri sigilli iussimus insigniri.

Signum domni Heinrici quarti Romanorum imperatoris invictissimi. (M.7.)

Burcardus Monasteriensis episcopus et cancellarius vice Alberti archicancellarii, Maguntine sedis electi, recognovit. (SI.3.)

Data XIImo kl. iunii, indictione IIII, anno dominicę incarnationis millesimo CXI, regnante Heinrico quinto rege Romanorum anno V, imperante primo, ordinationis eius XI; actum est Veronę; in Christo feliciter amen.