Die Urkunden Heinrichs V. und der Königin Mathilde

Abbildungsverzeichnis der europäischen Kaiser- und Königsurkunden

<<54.>>

Heinrich bestätigt dem Kloster Gottesaue die Gründung und Dotation durch den Grafen Berthold (von Hohenberg), die von diesem getroffenen Bestimmungen über freie Wahl des Abtes und des Vogtes und deren Rechte und Pflichten, die Unterstellung unter den Hl. Stuhl sowie den Besitz des Klosters und legt die Grenzen des Immunitätsbezirkes fest.

Speyer, 1110 August 16.

Vorbemerkung Thiel, Stand: 2010

Original (ca. 54/56 b : 60,5/61,5 h) im Generallandesarchiv zu Karlsruhe (A); Rückvermerk des 15. Jh.: Goczauewe. – Einzelabschrift des 13. Jh. in Diplomform ebenda, A Kopie no 16 (B).

Faks.: Schwarzmaier in Unverrückbar für alle Zeiten 101. – Rückert in Urk. Gottesaue 48 Abb. 7.

Drucke: Schoepflin, Hist. Zaringo-Badensis 5, CD 38 no 18 Auszug “ex archivo Bada-Durlacensi”. – Aus B: Wenck, Hess. Landesgesch. 1, UB 283 no 371. – Gerbert, Hist. Nigrae Silvae 3, CD 43 no 30 “ex chartul. Ochsenhus. T. I. p. 450”. – Rückert a.a.O. 47 no 1 (mit Kennzeichnung der VL.-Abhängigkeit).

Reg.: Crusius, Annales svevici 2,316. – Leichtlin, Gott’sauer Kronik 27ff. zu 1110 August 15. – Schultes, Dir. dipl. 1,228 no 21. – Dümgé, Reg. Badensia 28. – Schwarzmaier a.a.O. 100 no 31. – Böhmer Reg. 1995. – Stumpf Reg. 3041.

Das Original hat stellenweise durch Moder gelitten; die wenigen dadurch zerstörten, in eckigen Klammern eingeschlossenen Stellen konnten nach B (und VL.) ergänzt werden; auf der Grundlage von B hat auch eine Hand des 19. Jh. (von Rückert in seinen Anmerkungen jeweils als Dümgé namhaft gemacht) auf dem Papier, mit dem die schadhaften Stellen rückseitig unterklebt wurden, Ergänzungen vorgenommen; Varianten von B bleiben bis auf wenige Ausnahmen unberücksichtigt. Gerberts Quelle, das Kopialbuch aus Ochsenhausen, wo in den Jahren 1647–1791 die Archivalien von Gottesaue aufbewahrt wurden, ist verschollen.

Der Kanzlei, in der Notar Adalbert A lediglich das Eschatokoll hinzufügte (vgl. Hausmann, Reichskanzlei 64 no 18; s. Anm. ak), wurde eine fertige Reinschrift vorgelegt, die unmittelbar nach dem DH.IV.280 für Hirsau von 1075 Oktober 9 (= VL.; die Übereinstimmungen sind unten durch Petit gekennzeichnet) geschrieben war. Dabei wurde auch die Intitulatio unverändert übernommen, wodurch hier vor rex das seit D.9 in Diplomen kanzleiübliche – auch in der Signumzeile des Kanzleinotars vorhandene – quintus Romanorum (zu Romanorum s. schon D.3, zu quintus D.5) fehlt.

Überdies hat dem Schreiber offenbar nicht nur eine Abschrift der VL., sondern deren Original vorgelegen; dies zeigt u.a. der Versuch der Nachahmung von Chrismon und Elongata der 1. Zeile (zu dieser vgl. Anm. a), wo wie in der VL. im Wort rex die e-Zunge oben mit dem linken Arm des x ligiert ist; im Kontext entspricht z.B. das g mit seiner Unterlängenöse genau dem Vorbild; offensichtlich entgegen seiner eigenen Schreibgewohnheit, die immer wieder durchschlägt (vgl. dazu Anm. u’), übernimmt er aus der VL. ganz überwiegend das dort ausnahmslos verwendete offene a. Größte Schwierigkeiten hat er mit dem in der VL. (neben wenigen ae, s. S. 359 Z. 18f. u. S. 361 Z. 28) fast ausschließlich verwendeten ę, das er nur relativ selten übernimmt und fast immer durch das ihm offenbar geläufige ae ersetzt (nur bei seinem sanctę in der 1. Zeile ist es umgekehrt, ebenso zu Beginn des Kontextes mit ęcclesiae für aecclesię der VL.); vereinzelt ersetzt er auch einfaches e der VL. durch ae, wobei ihm dann ein Fehler wie in Anm. m’ unterlaufen konnte, aber auch durch ę (nur auf diese wenigen Fälle ist durch Anm. o’ hingewiesen); umgekehrt ersetzt er gelegentlich ein ę oder ae der VL. durch einfaches e (vgl. Anm. r”, ferner einige Fälle der Anlautschreibung eccl-, die in VL. nie begegnet); unter dem ę-Einfluß der VL. unterlief ihm dann einmal die Schreibung(s. Anm. f’; s. auch Anm. c). – Im Druck sind die Äquivalente ae und ę ohne Rücksicht auf die evtl. umgekehrte VL.-Schreibung immer in Petitsatz wiedergegeben; nur bei Ersatz von einfachem e der VU. durch ae ist das a nicht in Petit gesetzt (vgl. außer Anm. m’ noch haereditatem in Z. ■).

An der Niederschrift des Kontextes war gegen Schluss noch eine zweite Hand beteiligt: Die Haupthand schrieb zunächst in einem Zuge fast den gesamten Text einschließlich des größten Teiles der Besitzliste (bis vineam in Hohenberc), ergänzte selbst noch mit anderer Feder die Besitzliste um einen weiteren Ort (s. Anm. ab); eine andere Hand, die zunächst noch einen weiteren Ortsnamen nachtrug (vgl. dazu auch Anm. z”), erweiterte den Text um die Beschreibung des Immunitätsbezirkes (s. Anm. ac); danach griff der Hauptschreiber nochmals zur Feder, um die Korroboratio einzutragen (s. Anm. ag).

Die abschließende Eintragung des Eschatokolls nahm Adalbert A in einem Zuge vor (s. Anm. ak), ließ aber für das Tagesdatum eine Lücke (s. Anm. ao); aus dessen Nachtragung ergibt sich, zusammen mit dem Befund, dass auch zwischen Mundierung und Unterfertigung ein Zeitabstand anzunehmen ist, der Schluss, dass die Handlung – während des länger dauernden Speyerer Aufenthaltes (s. dazu D.55) – etliche Tage zurücklag; für die Eintragung der Datumzeile selbst ist aus der Nachtragung aller Elemente des Tagesdatums wohl zu folgern, dass sie nach dem Beginn der Kalenden-Zählung (14. August) erfolgte. Übrigens erlauben die wenigen Stellen, an denen B nicht mit A, sondern mit der VU. übereinstimmt (s. Anm. c’, e’, m’), nicht den Schluss, dass neben A (zu diesem als Vorlage vgl. Anm. n’, p’, k”, bes. Anm. z”) die vermutlich im Kloster aufbewahrte VU.-Abschrift zusätzlich herangezogen worden wäre, da es sich an den betreffenden Stellen jeweils um selbständige Verbesserungen des B-Schreibers gehandelt haben kann.

Anders als in dem D.12 für Eisenhofen-Petersberg/Scheyern (s. dortige Anm. k”) ist hier aus der Vorurkunde unbedacht auch die dort schon unzeitgemäße Bestimmung über die Übergabe des Stabes an den neugewählten Abt durch den “Dekan bzw. Prior” übernommen, vgl. dazu Jakobs, Die Hirsauer 96 mit Anm. 47.

Über die Anfänge von Gottesaue (Stadt Karlsruhe), das 1094 von Graf Berthold von Hohenberg (Burg Grötzingen auf dem heutigen Turmberg über Durlach; † 1110 März 3) zunächst an anderem Ort, am Fuß des Burgberges an dem in der Besitzliste genannten alia Godeshǒwa (= das 1921 in Durlach eingemeindete Aue), als Eigenkloster und Grablege seines Geschlechts gestiftet und erbaut, sodann – noch vor 1103, wiederum durch die Hohenberger – im Geiste der Hirsauer Reform und unter maßgeblicher Beteiligung Hirsaus an weiter westlich gelegenem Platz neu gegründet wurde, vgl. Haselier in Germ. Bened. 5,253f.; zur Stifterfamilie und zur Herkunft ihrer Stiftungsgüter und deren Identifizierung vgl. Schäfer in ZGO 117,189ff. Hinsichtlich des Immunitätsbezirks, den Schäfer in ZGO 111,80 mit “etwa die heutige Stadtgemarkung von Karlsruhe” umreißt, vgl. Haselier a.a.O. 256f.; zur Lage der Wüstung Hithelinhowa s. Haselier in ZGO 112,219ff.; zur Lokalisierung des novale ante ipsam cellam vgl. Stenzel in Oberrhein. Studien 3 (Festschr. Haselier), 109 u. 152. – Der Klosterbesitz wird 1254/61 von P. Alexander IV. (Or. in Karlsruhe E 254) und 1261 von P. Urban IV. (Or. ebenda E 255) bestätigt.

(C.) In nomine sanctę et individuae trinitatis. Henricus divina favente clementia rex. Omnium sanctae dei ęcclesiae fidelium cognoscat industria, quod in regno nostro regulare quoddam monasterium situm est, in provincia scilicet, quae dicitur teutonica [Francia], in episcopatu Spirensi, in pago Albicgǒwa, in comitatu Uorhheim, in silva, quę dicitur Luzhart, iuxta fluvium, qui dici[t]ur Alba, quod Godeshǒwa nuncupatum, honorifice constructum et deo dicatum est a quodam comite nomine Bertholdo, coniuge ipsius Lutgartha, filio eius Bertholdo et filiabus Lutgartha et Mathilda sibi in [hoc omni]no consentaneis. Et inprimis ipsum locum Godeshǒwa cum omnibus nunc in presentiarum illuc collatis i[ustic]iis legitimis et pertinentiis prediorum, mancipiorum, censorum seu quarumcumque rerum ex toto super altare delegavit et contradidit domino deo, sanctae Marię sanctisque omnibus apostolis et sancto Benedicto in potestatem et proprietatem [et] p[red]icti monasterii abbati nomine Wolpotoni eiusque successoribus in dispositionem liberam cellae[que necessariam] fratribusque deo sub regula monastica ibi servituris ad utilitatem. Et ne unquam a posteris suis dei servitium deinceps illic destrui possit, prudenter prorsus decrevit et constuit (!) eandem cellam cum omnibus suis pertinentiis nunc collatis et dehinc conferendis ab hac die et deinceps omnino non subdi nec subesse iugo alicuius terrenę personae vel potestatis nisi abbatis solius dominationi, ordinationi et potestati, et sic totius libertatis iure et privilegio ampliavit et ob regni celesti (!) haereditatem in Christo omnimodis stabiliter sublimavit. Dehinc omni potestate, servicio, iure et proprietate predicti monasterii ipse cum coniuge et filio et filiabus supradictis sese feliciter omnino abdicavit. Sed hoc totum revera felix negociator prudenter effecit, primum ob spem et premium vitae aeternae, ob remissionem omnium peccatorum, ob salutem corporum et sempiternam requiem animarum et ob cotidianam memoriam sui ipsius, coniugis suę prenominatae, filii et filiarum suarum necnon omnium parentum, posterorum, consanguineorum amicorumque suorum et omnium ad curam suam pertinentium, ob memoriam quoque regum, episcoporum, principum et omnium predictaę cellae statum et honorem diligentium et defendentium et omnium Christi fidelium, et quod, prout posse suberit, cunctis Christi pauperibus beneficum semper illic patefiat receptaculum. Ad haec etiam, ut fratres coenobii ipsius nunc inibi congregati et adhuc in Christo congregandi tutius ac liberius domino deo in sanctae professionis securitate servire possint, huiusmodi eos libertatis munere donavit, ut, quandocumque patre suo spirituali orbati fuerint, ipsi habeant liberam potest[a]tem secundum regulam sancti Benedicti inter se vel undecumque, si opus fuerit, abbatem sibi non solum eligendi, sed etiam constituendi. Quem dum regulariter fratres eligant, dehinc, ut solet, ad constituendum eum in choro monasterii conveniant et una clero, advocato populoque sanctuario presentibus decanus, vel quicumque sit prior loci illius, accipiat virgam regi[mini]s de altari sanctae Marię et absque omni prorsus contradictione tradat in manum ipsius, quem tota fratrum congregatio sibi elegerat. Hic subinde canonicae abbas ordinatus sine alicuius personae dominatione et impedimento susceptum ministerium pro posse et scire suo impleat solique deo secundum ordinem suum liber serviat liberamque omnino rerum sibi commissarum in Christo disponendarum intus et foris potestatem habeat. Qui si forte preter necessitatem monasterii et communem fratrum utilitatem sacrilegus, quod absit, licentiose et sęculariter abuti presumpserit instituta libertate, familia, bonis rebusve sanctuariis et ob id fratrum premonitiones contempnens ad suam suorumve privatam cupiditatem et libitum temere ea dissipaverit vel si beneficia quibuslibet personis nisi necessariis monasterii ipsius servitoribus prestiterit aut si regibus, episcopis seu quibuscumque personis consentaneus annuerit, si forte libertatem monasterii pervertere sibique locum sanctum subicere attemptaverint sive aliquod servicii statutum inde sibi fieri exigerint, mox posteri comitis predicti cum suffragio fratrum, advocati, cleri, totius familię et omnium bonorum rite hunc a fratribus accusatum iusteque ab eis convictum dignitate sua abici perficiant aliumque iuxta predictam libertatem et sancti Benedicti regulam fratres sibi eligant et absque omni contradictione pro illo substituant. Concedit etiam predictus comes prefatae cellae advocatum aliquem de posteris suis fieri, si tamen loci ipsius abbas cum consilio fratrum talem inter eos invenerit, qui sicut ipse comes nunc non pro terreno commodo, sed pro aeterna mercede sollicitus et studiosus bona et constitutam monasterii libertatem et iusticiam defendere voluerit; sin autem, aptum et utilem advocatum, undecumque sibi placuerit, eligat. Hic denique abbate petente a rege accipiat bannum legitimum et ter in anno, si necesse fuerit, aut in ipsam cellam aut, ubicumque vel quando abbati placuerit, invitatus ab illo veniat et ibi placitum iustum pro causis et necessitatibus monasterii rite peragat. Nullum autem aliud servicium, ius aut beneficium sibi pro hoc concedi recognoscat nisi tercium bannum et consuetudinariam iusticiam et legem, quam caeteri advocati in aliis liberis monasteriis habent, super fures, proterviam, censuales et caetera talia, et in illis trium placitorum diebus in unoquoque unum maltrum de frumento et unum friskingum et unum siclum de vino et caetera ad hęc pertinentia. Preterea item constituit, quod nisi abbate volente et advocante bona et loca monasterii suis frequentiis temerarius et sine causa minime adeat vel attingat nec presumptuosus in eis placitum quodlibet vel pernoctandi licentiam habeat nec subadvocatum pro se faciat nec omnino aliquam absque ratione calumniam, pervasionem aut iniuriam monasterio aut abbati vel familiae faciat. Si autem non ut advocatus, sed potius calumniator et pervasor monasterii fuerit, omnino habeat potestatem abbas cum consilio fratrum hunc reprobare et alium sibi meliorem undecumque eligere. Constituit etiam et hoc comes prefatus et nos ipsius petitione statuimus, quodsi quispiam posterorum suorum vel quarumcumque homo personarum unam vineam, unum mansum, unum molendinum vel saltem unum mancipium vel tale aliquid a supradicta cella iniuste abstulerit, ut nostri nostrorumque successorum regia potestate coactus tria auri talenta ad ęrarium regis persolvat, primitus reddito ecclesiae, quod invaserat. Si vero quislibet illorum, quod absit, curtim vel aliquam villam inde violentus abalienaverit sive manifestus invasor bonorum ipsius cellae extiterit vel si hoc testamentum traditionis et libertatis quocumque ingenio seu argumento legum sęcularium pervertere vel infringere attemptaverit, centum auri libras ad regiam item persolvat cameram et reddat primitus ecclesiae et secundum leges item componat, quod ablatum fuerat, et sic intentio illius omnino irrita fiat. Ministris quoque et familiae sanctuariae eandem legem et servitutem concedit, quam caeterę in regno nostro liberae abbatiae habent, ut tanto fideliores prelatis suis per omnia serviant. Super haec omnia comes sepedictus apostolicum privilegium acquisivit et constituit, ut unum corporale singulis annis Romam ad altare sancti Petri ab abbate predicti monasterii persolvatur eo pacto, ut libertatis istius et traditionis statuta tanto perennius inconcussa amodo permaneant et ut predictum coenobium sub Romanae ecclesię mundiburdio et maiestate semper stabiliatur et defendatur, si forte quispiam regum vel posterorum eius seu quarumcumque homo personarum, quod absit, testamentum hoc ullo ingenio infirmare vel infringere presumpserit. Si autem id, quod absit, a quolibet illorum diabolo instigante fiet, obsecrat comes idem et omnino testificatur apostolicum pontificem per Christum et per sanctam Mariam, Petrvm apostolum et per omnes sanctos dei et per tremendi iudicii diem, ut illum dei et sanctorum eius contemptorem et testamentoriae huius conscriptionis destructorem, nisi resipuerit, tradat omnino satanae et anathematizet eum ac profanet a consortibus et filiis ecclesiae sanctę dei et hęredibus vitę ęternae et auferat deus memoriam illius de terra viventium et deleat nomen eius de libro vitę et ut cum Datan et Abyron, quos terra aperto ore deglutivit et vivos infernus absorbuit, perennem incurrat damnationem et ut Herodis, Pilati, Iudę socius factus in ęternum discrutietur et cum Sodomitis et Gomorritis ignis et sulphuris ymbres hic experiatur et Heleodori plagas et verbera hic perpetiatur et Antiochi tormentis, vermibus scilicet scaturiens et cum fętore computrescens, miserrime conteratur et, nisi resipiscat, Petrvm regni celorum archiclavigerum cum sancta Maria et tota cęlesti milicia portę paradysi obstitorem habeat in ęternum. Predia autem ad predictum monasterium pertinentia et ab eodem comite tradita haec sunt: ipse locus scilicet Godeshǒwa et alia Godeshǒwa, Dagemaresdunch, Bvordam, Gnudelingen, Stafphort, novale ante ipsam cellam, Alterichesdorf, Bernsol, Barchusen, Grezzingen, Crasingesgeruti, vineam in Hohenberc, in Buslat unam hǒbam, Hithelinhowa. Hic est autem terminus, quem a nullo deinceps violenter invadendum sive transgrediendum predicto claustro bonisque suis adiacentibus regia maiestate prefigimus: a novali ante claustrum et a Rintdan usque in medium Lvzhart, item a Rintdan usque Salzfurt, per ascensum fluentis lacune usque Bremehe, de Bremehe ad Dagemarisdung, item a Dagemarisdung usque Burtan, a Burtan quousque perveniatur ad novale. Ut autem predictę traditionis et libertatis status et omnia predicta statuta ea ratione, qua deo et sanctis eius destinata sunt, ab hac die omni evo in Christo rata et inconvulsa permaneant, hanc cartam testamentoriam predicti comitis rogatu conscribi man[u]que propria corroborantes sigilli nostri impressione iussimus insigniri.

Signum domni Heinrici quinti Romanorum regis invictissimi. (M.6.)

Albertus cancellarius recognovit. (SI.D.)

Data XVII. kl. septembris, indictione III, anno dominicę incarnationis millesimo CX, regnante Heinrico quinto rege Romanorum anno IIII, ordinationis eius X; actum est Spire; in Christo feliciter amen.