Die Urkunden Heinrichs V. und der Königin Mathilde
<<200.>>

Heinrich dankt Bischof Hartwig von Regensburg für seine beständige Treue und räumt die Befürchtung, seine Anhänger könnten exkommuniziert sein, mit dem Hinweis darauf aus, dass er nach seiner Ankunft in Italien eine Kirchenversammlung einberufen und von dort Gesandte mit der Versicherung seines Friedenswillens an den Papst geschickt habe; der Papst habe im Konsistorium eine Legation des (Kardinalbischofs) Kuno (von Praeneste) nach Köln und Sachsen bestritten und von diesem ausgesprochene Verurteilungen verworfen, habe bekräftigt, den Kaiser nie selbst exkommuniziert zu haben, habe (den Kardinalpriester) Dietrich wegen einer angemaßten Legation verurteilt und durch diesen ausgesprochene Exkommunikationen für nichtig erklärt, habe öffentlich bezeugt, die Exkommunikation durch den Bischof (Guido) von Vienne weder befohlen, anerkannt noch bestätigt zu haben, der sogar dafür um Vergebung gebeten habe, habe bestritten, Briefe an genannte Feinde des Kaisers gesandt zu haben, und habe überdies Kriegshandlungen seitens dem Kaiser durch Treueid Verpflichteter als Eidbruch verurteilt; er selbst sei zur Niederwerfung des Aufstandes der Römer gegen den Papst in Rom eingezogen, sei in Abwesenheit des Papstes auf keinen Vorwurf seitens der Kirche gestoßen, und in einem Gespräch mit drei Vertretern der Kardinäle seien die beiderseitigen Standpunkte in der Frage der Investitur festgehalten worden; er versichert Hartwig, damit dieser dementsprechend Gegnern entgegentreten könne, dass ihm keine Exkommunikation drohe, und begründet, warum er dessen Boten bisher zurückgehalten habe.

(wohl 1117 März).

Vorbemerkung Thiel, Stand: 2010

Abschriften des 12. Jh. in zwei Handschriften des Codex Udalrici: Cod. 398 f. 133vb–134va der Österreichischen Nationalbibliothek zu Wien (V). – Hs. 283 p. 295–296 der Stiftsbibliothek zu Zwettl (Z).

Drucke: Aus V: Eccard, Corp. hist. 2,331 no 318 = Mansi, Suppl. zu Labbé-Cossart-Coleti, Conc. 2,315 = Hartzheim, Conc. Germaniae 3,766 zu 1116 = Mansi, Conc. 21,155 zu 1116 = Ried, CD Ratisb. 1,174 no 186 (aus Eccard) zu “circa annum 1115”. – Aus VZ: Jaffé, Mon. Bamberg. 313 no 178 zu 1117 Febr-März.

Reg. (u. Paraphrasen): Böhmer-Will, Mainzer Reg. 1,254 no 59. – Knipping, Kölner Reg. 2,20 no 131. – Meyer von Knonau, Jahrb. 7,30f. mit Anm. 5 u. 40f. mit Anm. 22. – Jakobs, Germ. pont. 4.4,124 no *227. – Servatius, Paschalis II. 333f. – Schieffer, Germ. pont. 7.1,78 no 224, alle zu 1117 Febr.-März. – Stumpf Reg. –.

Dieser zweite Brief an B. Hartwig ist wie der erste, D.185 aus dem Jahre 1116, verfasst von dem Leiter der Hofkapelle, Propst Arnold von Aachen (s. Hausmann, Reichskanzlei 82 no 4 u. 316 mit Anm. 2; vgl. auch Vorbemerkung zu D.152.; Pivec in MÖIG 46,291f. bezeichnete fälschlich den Kaplan David als Verfasser). In seiner Rekapitulation der Anfänge des 2. Italienzuges hat Arnold den ersten Brief stellenweise benützt (durch Petitsatz gekennzeichnet), geht aber über die dortigen Informationen hinaus (vgl. bes. Anm. 7 u. 9).

Dass der zweite Brief in stärkerem Maße als der erste primär publizistische Ziele verfolgte, ergibt sich vor allem aus dem vorletzten Satz (ut liberius … obviare possis …). Das Hauptgewicht liegt sodann ganz entschieden darauf (vgl. außer dem erwähnten Satz den Anfang: Inprimis … quod communicantes nobis quasi excommunicatos … iudicaverint), die akut drohende Erosion der kaiserlichen Partei, die sogar den bis dahin treu zu Heinrich stehenden B. Erlung von Würzburg erfasst hatte (s. D.185 Anm. 2), durch die Infragestellung der bisherigen, lediglich von päpstlichen Legaten ausgesprochenen Exkommunikationen Heinrichs abzuwenden. – Aus diesem Grunde geht Heinrich hier auch auf die schon lange zurückliegende, in D.185 aus unbekanntem Grunde unerwähnt gebliebene Legation des Kardinalpriesters Dietrich von S. Crisogono ein (s. Anm. 9).

Der Brief wurde vermutlich erst nach dem Osterfest (25. März) abgesandt, da die für dessen Feier in der Chronik von Montecassino gebotene Schilderung (s. Anm. 13) am ehesten den Formulierungen des Brieftextes (Z. ■) entspricht; insbesondere die sonst bezugslose Anknüpfung über den Besuch des Kapitols mit Postero die … lässt sich wohl nur erklären, wenn man annimmt, dass das Vorangehende sich am voraufgegangenen Ostersonntag abspielte.

H. dei gratia Romanorum imperator augustus H. venerabili Radisponensium episcopo gratiam, dilectionem et omne bonum. Gratias agimus patri spirituum, quoniam erga nos et imperii statum salubriter tuę fidei conservasti constantiam, credentes immo luce clarius attendentes, quod neque mors neque vita surripere possint, quam inchoasti et demonstrasti nobis, benivolentiam. Ut autem pię sollicitudinis scrupulum, quo sepissime turbantur corda amicorum absentium, tibi pleniter auferamus, negocium, quod pro communi utilitate totius imperii suscepimus, ad quid perduxerimus, paucis tibi scribere curavimus. Inprimis memorem te esse volumus, qualiter inimicorum nostrorum acephalica presumptio fideles nostros inquietaverit, quod communicantes nobis quasi excommunicatos ex sententia et legatione domini apostolici iudicaverint et maledictionem pro benedictione satis impudenter super innocentes aggregaverint. Nos autem arcum, quem latenter in nos intetenderant, et sagittas, quas exacuerant, propiciante domino declinantes in Italiam transalpinavimus et ibi religiosos episcopos atque abbates, qui videbantur esse columnę matris ecclesię, convocantes de pace et concordia regni et sacerdotii subtilissima inquisitione tractavimus. Demum communicato consilio tres ex illis omnibus eligentes, scilicet Placentinum, Astensem, Aquensem, magni nominis episcopos, ad dominum apostolicum et ad omnem ecclesiam illos misimus proferentes in publicum, quod, si quis personam nostram pulsaret vel pulsare vellet de pace, quam in corpore et sanguine domini nos cum pontifice Romano composuimus et conscripsimus, secundum iudicium legum vel canonum nos porrigere plenariam expurgationem vel, quod absit, si culpabiles inveniremur, omnimodam satisfactionem. Igitur dominus apostolicus unanimes sibi ad hoc coniungens cardinales in testimonium in presentia principis apostolorum Petri negavit, quod Chǒnonem in Coloniam vel Saxoniam miserit; irritum esse iudicavit, si quid in nos maledictionis effuderit. Affirmavit, quia ipse numquam nos excommunicaverit, filio suo, quem consecravit, quem benedixit, quia numquam maledixerit. Damnavit Theodericum, eo quod in regno nostro legatum se eius domini apostolici mentitus fuerit; nichil computavit, quidquid excommunicationis in aliquem fecerit. In presentia cleri et populi testificatus est, quia non precepit vel consensit vel ratum habuit vel habet, quod Uiennensis episcopus excommunicationis gladium super nos erexerit, sed potius, quia sub typo boni zeli peccaverit, veniam postulavit. De litteris bullatis, quas in obprobrium nostrum incusabatur Moguntino, Coloniensi, Salzburgensi et Halberstatensi, inimicis nostris, misisse, deum duxit in testimonium se malum illud numquam commisisse, inter cetera subiungens, quia, quisquis nobis fidelitatem iurando promiserit et werram nobis quovis modo fecerit, pro periuro et sacrilego in membris ecclesię numerandum esse. Nos autem consilium principum nostrorum exequentes, ut omnem ambiguitatem resecaremus et seditionem gravissimam, quę inter Romanos et apostolicum geritur, compesceremus, Romam cum magnifico cleri et populi tripudio intravimus, limina apostolorum visitavimus et, quia domnum apostolicum, qui terrore populi Romani recesserat, non invenimus, omnis illius ecclesię iudicio nos presentavimus. Et, deo gratias, non est inventus, qui clam vel palam nobis notam criminis imponeret, sed vox laudis et lęticię audita est, que nos et imperium nostrum deo et beatis apostolis Petro et Paulo committeret. Postero die capitolium cum universis ordinibus conscendimus et magnificantibus nos magnifica impendimus. Denique cardinales tres, ceterorum legationem agentes, nos adierunt et pacem plenariam eo tenore nobis exhibuerunt, si investituram per virgam et anulum deinceps dare desineremus, quia in eo ecclesię scandalum dixerunt. E contrario nos respondentes regalia nostra cuivis per baculum et anulum concedere iuris nostri esse comprobavimus. Hęc est summa dissensionis, qua concutitur et periclitatur, ut dicunt, ecclesia, et investitura cessante affirmant statum ecclesię redintegrari posse per omnia. Ergo, miles Christi, considera, quod Christus in evangelio liquantes culicem et camelum deglutientes in eiusmodi animadversione reprehendat, et apostolus minus malum tolerandum, ut maius vitetur, factis et dictis ostendat. Hec ideo tuę transmittimus caritati, ut pernoscas nullum periculum excommunicationis inminere nostrę dignitati et ut liberius, quod ratio postulat, obviare possis adversum nos insurgenti fatuorum temeritati. Nuntium tuum ideo tam diu detinuimus, ut per se certum te de his omnibus reddat, utpote qui visu vel auditu rei ordinem perfecte cognosceret. Vale.