Die Urkunden Heinrichs V. und der Königin Mathilde
<<19.>>

Heinrich bestätigt den Kanonikern von St. Leo in Toul aufgrund eines Fürstenspruches das ihnen zuerst von dem Grafen Albert (I. von Dagsburg) und nach dessen Tod nochmals von seinem Sohn Hugo übertragene Lehen zu Fontenoy(-sur-Moselle) und verbietet dem Karl (von Fontenoy) weitere Übergriffe.

Straßburg, 1107 Juni 20.

Vorbemerkung Thiel, Stand: 2010

Original (ca. 40, 5 b : 47/48 h) im Départementalarchiv zu Nancy (A); Rückvermerk des 12. Jh.: H. regis de Fontiniaco.

Drucke aus A: Bresslau in NA 13,215. – Cahiers du CRAL 1.28,81.

Reg.: Heidingsfelder, Eichstätter Reg. 95 no 284. – Diestelkamp-Rotter, Urk.-Regesten 1,118 no 167. – Stumpf Reg. –.

Verfasst und geschrieben von Notar Adalbert A (vgl. Hausmann, Reichskanzlei 64 no 7; zu causa dei s. D.5), wahrscheinlich unter Benutzung einer aus unserem D. sowie dem unten genannten Papstprivileg zu erschließenden verlorenen Urkunde B. Pibos von Toul (1069–1107) über die Übertragung von Fontenoy durch den Grafen Albert I. von Dagsburg († 1098), vgl. Choux, L’épiscopat de Pibon 240 no 103bis (mit falscher Datierung unseres D. zu 1107 Juli 20).

Da für das unter Tinten- und Duktuswechsel eingetragene letzte Viertel des Kontextes (die letzten 3 von 11 Zeilen) zugleich gedrängtere Schrift verwendet wurde (s. Anm. h), ist anzunehmen, dass das mit nochmals anderer Tinte eingetragene Eschatokoll (s. Anm. n) schon vorausgefertigt war. Der dadurch beschränkte Raum für den Kontextnachtrag, in dem erst die kaiserliche Entscheidung formuliert ist, während alles Vorangehende nur Narratio darstellte, war vielleicht auch der Grund dafür, dass der Notar keine voll ausformulierte separate Korroboratio verwendete, sondern diese äußerst knapp in den ohnedies komplexen Schluss-Satz integrierte.

Unter den Jahreskennzahlen ist nur das vom Notar vorher falsch berechnete (s. D.9) Ordinationsjahr richtig; die Indiktion ist um 1 Einheit zu niedrig, umgekehrt das Regierungsjahr um 1 Einheit zu hoch angegeben. Beide Fehler behält der Notar für die meisten Stücke bis zum Ende des Jahres 1107 konsequent bei (s. DD.20, †23, †27; s. auch Vorbemerkung zu D.†31); das vermutlich verderbte Datum des D.21 weicht davon ab, und in D.24 entspricht dem Schema nur die Angabe des 3. Regierungsjahres, während die Indiktion um 1 Einheit zu hoch (also um 2 Einheiten höher als hier) berechnet ist.

Karl von Fontenoy erscheint schon, als zweiter von drei Laien (die beiden anderen als miles bezeichnet; s. unten das Papstprivileg), als mitunterfertigender Zeuge (Sign. Karlonis de Fonteniaco) der Urkunde B. Pibos von Toul von 1091 Oktober 10, mit der dieser die um 1090 erfolgte Gründung des Stiftes St. Leo durch den Touler Domdekan Lutulfus (zu diesem s. D.149) als unter der Leitung eines Abtes stehendes Augustiner-Chorherrenstift und dessen Ausstattung bestätigte (Druck: Calmet, Hist. de Lorraine 3, preuves 20ff.; Reg.: Choux a.a.O. 217 no 53; zur Gründung s. ebenda 157ff., vgl. auch 174). Über seinen sich über Jahrzehnte hinziehenden Streit mit dem Stift, in den auch Heinrich V. mit seinem Mandat an Herzog Theoderich II. von Oberlothringen (D.149) nochmals eingreifen musste, unterrichtet auch das unter Benutzung eines verlorenen echten Originals gefälschte Privileg P. Paschals II. von 1114 September 29 (Druck: Meinert, Papsturk. in Frankr. N.F. 1,187 no 11; Reg.: Parisse, Bullaire 28 no 111).

Das Privileg mit der Adresse Dilectis filiis Sehero abbati [1093–1128] et fratribus in ecclesia beati Leonis canonicam vitam professis, aus dem sich u.a. ergibt, dass Graf Albert Fontenoy vom Bischof zu Lehen getragen hatte, und das auf Alberts Sohn Hugo noch nicht eingeht, weist, wie folgende Auszüge zeigen, stellenweise wörtliche Übereinstimmungen mit unserem D. auf (die Übereinstimmungen sind im Text durch Petitsatz gekennzeichnet), die aber vermutlich – wegen der fehlenden Erwähnung Hugos – nicht auf dessen unmittelbare Benutzung, sondern auf die als gemeinsame Vorlage dienende verlorene Bischofsurkunde (s. oben), die ihrerseits vor dem in unserem D. erwähnten Tod Alberts anzusetzen ist, zurückgehen:

Audivimus fraternitatis vestre querimonias pro intolerabilibus molestiis, quas Karolo miles pro quodam beneficio de villa Fontiniaci ecclesiae sancti Leonis iniuriosa tyrannide iniuste ingerit…; sicut beneficium illud ab Alberto comite in manu Pibonis episcopi Tullensis, de quo in feodo tenebat, repositum fuisse cognovimus et eodem comite presente et rogante a praedicto episcopo Pibone super altare sancti Leonis per manum Rainardi comitis Tullensis iuste et legitime oblatum et traditum subscriptione ipsius episcopi Pibonis pro certo comperimus…

Eine aus dem ersten Viertel des 12. Jh. stammende, wegen der Nennung des Abtes Seher jedenfalls vor 1128 anzusetzende undatierte Urkunde berichtet über den endgültigen Vergleich (tandem hoc fine decisa conticuit) in der controversia, quę inter fratres sancti Leonis et Carlonem diu est protracta (Or.-Chirograph im Dép.-Archiv Nancy, B 483 no 9; Druck: Lepage in Journal de la soc. d’arch. Lorraine 28, 166; s. Bresslau a.a.O. 216); der Kontext beginnt: Carlo namque quia medietatem [s. dazu Anm. e; s. auch unten] Fonteniaci eis violenter et iniuste auferebat, sepe vocatus in causam semperque subterfugiens actionem, tandem ab ipso domno Paschali papa excommunicatus, cum anathema diutina obstinatione pertulisset, tandem resipuit Tullumque veniens sub audientia multorum in ęcclesia et in conventu fratrum sancti Leonis cum coniuge et duobus liberis culpam professus mediante domno Rembaldo prenominatę villę medietatem super altare sancti Leonis absolvi postulans reddidit abbatique tunc Sehero vadians iniuriam emendavit, abbas S. prefatam medietatem ipsi et uxori eius et duobus eorum filiis in beneficium reddidit suscepto ab omnibus hominio… – Meinert a.a.O. 111 datiert die erwähnte Exkommunikation durch P. Paschal II. mit “cr. 1114”, womit er wohl auf obiges Privileg Bezug nimmt; da dort davon jedoch keine Rede ist, muss die Verhängung später (Paschal II. † 1118 Januar 21) erfolgt sein. Zum längeren Aufenthalt in Straßburg, wo Heinrich schon das Pfingstfest (2. Juni) gefeiert hatte, vgl. Meyer von Knonau, Jahrb. 6,58ff. und Stüllein, Itinerar 33, s. auch Bresslau a.a.O. 216.

(C.) In nomine scanctae (!) et individuę trinitatis. Heinricus divina favente clementia quintus Romanorum rex. Nostrum est omnium querimonias audire misericorditer, et maxime aecclesiarum dei, quibus fit iniuria. Quapropter omnibus Christi nostrique fidelibus tam futuris quam presentibus notum fieri volumus, qualiter nos causa dei et interventu Brvnonis Treuerensis archiepiscopi, Otthonis Bauenbergensis episcopi, Ebrehardi Eistetensis episcopi, Bvrchardi Monasteriensis episcopi, Alberti nostri cancellarii, Gerardi comitis, Godefridi comitis, Fvlmari comitis aliorumque multorum nostrorum fidelium querimoniam fratrum Tvllensis aecclesię sancti Leonis audivimus. Fiebat enim eis iniuria á quodam Karolo de beneficio, quod comes Albertus in manu Bibonis Tullensis episcopi refutavit, eo quidem tenore, quod ad usus fratrum aecclesię beati Leonis traderetur. Facta autem refutatione ipso Alberto comite rogante et presente reposita est super altare sancti Leonis ab episcopo et ab eodem tradita per manum Rainardi comitis eiusdem loci fratribus. Et ne aliqua posset ratione fratribus fieri molestia, precepit ipse comes Albertus supramemorato Karolo, ne amplius se de illo beneficio, quod ab eo tenuerat in Fontiniaco, intromitteret nisi fratrum licentia. Illo vero nolente dimittere nec á fratribus querere querimonia fratrum ad nos pervenit, ut debuit. Nos vero misericordia moti nostros inde principes consuluimus et eorum consilio rem ita tractavimus, quod Hvgo filius Alberti comitis iam defuncti venit et in nostri presentia refutavit fratribus idem beneficium et laudavit, quod pater eius fęcerat. Ideo iusta ratione et iudicio et consilio nostrorum principum interdiximus Karolo, ne ulterius se intromitteret, et ita confirmavimus fratribus impressione nostri sigilli, ut omnes habeantur sub nostro banno, qui eos inde molestare presumpserint.

Signum domni Heinrici V. regis invictissimi. (M.4.)

Albertvs cancellarius vice Rotardi Maguntini archiepiscopi recognovit. (SI.D.)

Data XII. kl. iulii, indictione XIIII, anno dominice incarnationis millesimo CVII, regnante Heinrico V. rege Romanorum anno III, ordinationis eius VIIII; actum est Argentine; feliciter in Christo amen.