Vorbemerkung Thiel, Stand: 2010
Abschrift vom Ende des 13. Jh. im Liber privilegiorum communis Mantuae
f. 5vb–6rb no
6 im Staatsarchiv zu Mantua (B).
Drucke aus B: Muratori, Ant. Ital. 4,25. – Torelli, Reg. Mantov. 1,122 no
170 Auszug. – Colorni, Il territorio Mantovano 1,138 no
5. – Navarrini, Liber priv. comunis Mantue 105 no
6.
Reg.: Indices … Muratorii 87 no
790. – BÖHMER Reg. 2052. – Stumpf
Reg. 3137.
Die von Zimermann
in MIÖG 1,435 aufgrund einer Verwechslung mit dem gleichzeitigen
D.175 (diesem entspricht auch die dortige Wiedergabe des Wortlautes
der Datumzeile) behauptete Existenz eines Originals von D.174 (so auch
in Vorbemerkung zu DH.II.278), die bereits in der Vorbemerkung zu
DLo.III.51 als Irrtum zurückgewiesen wurde, ist bei Hausmann, Reichskanzlei 66 no
76 wieder aufgegriffen, und zwar in einer Weise, die sich nicht durch
einfache Verwechslung mit D.175 erklären lässt: Er spricht nämlich
nicht nur sowohl für D.174 als auch für D.175 (a.a.O. no
77) von “Or.”, beide(!) in “Mantua Arch. cap.”, sondern differenziert
auch noch, indem er bei D.175 dem Notar Adalbert A “nur Schrift und
Diktat des Eschatokolls” (auch dies bloß partiell richtig), bei D.174
jedoch, völlig aus der Luft gegriffen, “Schrift und Diktat” zuspricht;
abgesehen davon, dass die gesamte lokale Literatur – wie von allen
älteren städtischen Diplomen – kein Original von D.174 kennt, müsste
die Überlieferung eines Originaldiploms für die Stadt Mantua im
Kapitelsarchiv befremden!
D.174 ist bis auf die Erweiterungen eine wörtliche Wiederholung des
DH.IV.421 von 1091 (= VU.). Von Notar Adalbert A stammt entgegen der
Behauptung Hausmann
allein das Diktat des Eschatokolls, wo er das seit D.153 falsche 10.
(so zuletzt in D.169) durch das richtige 11. Regierungsjahr ersetzt,
an dem er dann bis zur Jahresmitte festhält (s. noch DD.182, 183, 186;
zu D.175 vgl. dortige Vorbemerkung), um mit D.187 wieder zur 10.
Indiktion zurückzukehren. – Der Notar hatte dieses Eschatokoll auch
geschrieben, da der Empfängerschreiber des am selben Tage
ausgestellten D.175 unser D. als Schriftmuster für die von ihm
geschriebenen und die Schrift des Adalbert A nachahmenden Teile des
dortigen Eschatokolls benützt haben muss (s. dortige Vorbemerkung);
dies erklärt auch die in beiden Diplomen, in der Kopie von D.174 in
dieser Hinsicht das Original richtig spiegelnde, gleiche, um die
Endung
-le verkürzte Schreibung für den Handlungsort
Buberne/Guberne statt
Gubernule (s. Anm. w’). Der ganze Kontext war hingegen vermutlich von einem
Empfängerschreiber mundiert gewesen. Es ist ja auffällig, dass von den
insgesamt sechs in Governolo ausgestellten Urkunden, DD.173–175 und
177–179 (hinzu kommt wohl noch das Deperditum D.*176), vier ohne jede
Beteiligung der Kanzlei entstanden waren (DD.173 und 177–179), und
sich der Notar, der womöglich durch andere Aufgaben abgehalten war,
auch an dem Original des D.175 nur mit der Eintragung der
Rekognitionszeile beteiligte. Gegen die schon von daher geringe
Wahrscheinlichkeit, dass der Notar der Schreiber (und Diktator) des
Kontextes gewesen wäre, spricht insbesondere die Formulierung der –
durch ihre Übernahme in den Nachurkunden inhaltlich nicht
beanstandbare – Erweiterung
Insuper palacii (Z. ■ff.), in der neben sonstigem verbalen Plural am Schluss zweimal
pränominaler Singular verwendet ist, was in den Nachurkunden
korrigiert ist (vgl. Anm. d’).
Die Dispositio von D.174 diente in gewissem Umfang, namentlich für die
Erweiterungen gegenüber dem DH.IV.421, als Vorlage für das sich
ausdrücklich auf Heinrich V. berufende DLo.III.51 von 1133 (= NU.I).
D.174 war aber auch die Vorlage für dessen Sanktio und somit die
einzige Vorurkunde des Lothardiploms; die in der dortigen Vorbemerkung
(ebenso bei B.-Petke
Reg. 359) ausgesprochene und vornehmlich auf die belanglose Variante
von Anm. l’ gestützte Behauptung (vgl. dortige Anm. e), für die
Sanktio von DLo.III.51 sei unmittelbar das DH.IV.421 (dort als VU.II
bezeichnet) herangezogen worden, ist nicht haltbar, da angesichts der
sonstigen textlichen Identität von DH.IV.421 und D.174 ein
Vorlagenwechsel sinnlos gewesen wäre; die in D.174 wie in VU. falsche
Stellung von
archiepiscopus, episcopus ist in NU.I selbständig verbessert (s. Anm. m’ und n’). – Teile der
Dispositio sowie das Eschatokoll dienten neben dem interpolierten DH.II.278 von 1014 auch
als Vorlage des DF.I.263 von 1159 (= NU.II).
Zu den rechtlichen Verhältnissen vgl. die Literatur-Hinweise bei Petke
a.a.O.; zur ehemals canusinischen Burg Rivalta sul Mincio, die nach
Donizo (Vita Mathildis II,1290ff.) aufgrund der voreilig verbreiteten
Nachricht vom vermeintlichen Tod der schwerkranken Mathilde im Jahre
1114 von den Mantuanern zerstört worden war, vgl. Gross, Lothar III. 244.
(C.) In nomine sancte et individue trinitatis. Henricus divina favente
clementia quartus Romanorum imperator augustus. Spiritus
sancti gratia, qui ubi vult spirat, oportet nos semper omnium nostrorum fidelium merita
equa ratione
pensare et, quamvis sit laboriosum, tamen omnibus atque singulis,
iuxta quod pro nostro student
laborare servicio, debita remunerationis premia scienter ordinare.
Preclarum quippe Romani decus imperii statusque rei publice
miseram ac detestabilem his maxime periculosis temporibus ruinam
pateretur, nisi a nobis utrumque multifario nisu prudentis consilii
atque fere continuo bellicosi laboris exercicio sustineretur,
regeretur
ac
defenderetur. Hec autem periculosi temporis instantia continuique,
quibus agitamur, labores propter iusticiam, quam tuemur, fideles ab
infidelibus, amicos ab inimicis tamquam granum a paleis nos edocent
discernere, et utrique in presenti rei publice defensione, quam tueri
conamur, manifeste merentur, quam nunc et postmodum digni sunt
et a
deo
et a nobis retributionem accipere. Cum vero apostolo dicente rex non
sine causa, sed ad vindictam malefactorum laudemque bonorum portat
gladium, bonis dare laudem et immensam remunerationem, malefactores autem
digna punire vindicta, honori regio felix est eternumque
consilium. Igitur evidenter cognoscentes omnes unanimiter Mantuanos
nostram fideliter, prout debent, fidelitatem servare, eorum dignis
postulationibus dignum duximus condescendere. Quapropter interventu
Burchardi canzelerii
nostri
et
multimoda postulatione
aliorum
nostrorum fidelium nostra imperiali auctoritate omnes superstitiosas
exactiones et importunas violentias funditus deinceps illis abolendas
et radicitus extirpandas modis omnibus decernimus et confirmamus.
Statuentes eciam, ut nulla magna parvaque persona predictos cives in
Mantuana civitate habitantes de suis personis sive de illorum servis
et ancillis vel liberis hominibus in eorum residentibus terra
vel de
ermania
et rebus communibus ad Mantuanam civitatem pertinentibus ex utraque
parte fluminis Mincii sitis – scilicet utraque ripa fluminis Tartari,
deinde sursum usque ad flumen Oley, ex alia parte Fossa Alta, de tercia parte ecclesia
sancti Faustini
in Capite Variano, et deinde seorsum
usque in Agriciam maiorem – sive de beneficiis, libellariis, precariis seu eciam de
omnibus eorum
rebus mobilibus et immobilibus iuste conquisitis et
conquirendis inquietare, molestare, disvestire sine legali iudicio
presumat. Precipimus quoque, ut liceat omnibus predictis
Mantuanis
secure ire et redire ad mercata omnia sive per terram
et
sive per
omnes
aquas, quocumque voluerint, ita videlicet ut non dent ripaticum nec tholoneum
in Lagese, in Garda, in Summolacu,
in Brixiana, in Bolonia, in Ferraria, in
Argenta, in Rauenna,
in Comaculo, et eam consuetudinem bonam et iustam habeant, quam quelibet nostri
imperii civitas optinet.
Insuper
palacii cum toto munimine destruendi et extra
civitatem
deferendi in burgo sancti Iohannis evangeliste damus potestatem. Albergariam quoque
nove et veteris civitatis, ut
circumdata est muro et munimine, eis remittimus et donamus. Quin eciam insulam, in
qua castrum
Ripalte
fuit situm, eis concedimus, ita ut nullum castrum seu edificium a me
vel meis
successoribus extruatur. Hec omnia modo dicta
Mantuanis omnibus, qui
nunc sunt et
adhuc
futuri sunt,
iuste et legaliter
concedimus. Si quis
igitur
dux, marchio, comes, vicecomes, archiepiscopus, episcopus, abbas
vel quelibet magna vel parva persona, cuiuscumque condicionis sit, hanc nostre concessionis
paginam aliquo
molimine aut arte qualibet
aliquo tempore violare presumpserit, sciat se compositurum omni
dubietate propulsa
mille
libras auri purissimi, medietatem [quidem]
imperatorie vel
regie
camere, medietatem vero predictis Mantuanis civibus vel
eorum heredibus. Ut autem hoc preceptum firmum et inviolabile omni vite mortalis
tempore permaneat, hec cera impressione nostri sigilli imperialem representans ymaginem
evidenter indicat.
Signum domini Henrici quarti Romanorum imperatoris invictissimi.
(M.9.)
Bvrcardus canzelarius
et Monasteriensis
episcopus recognovit.
Data sexto idus maii, inditione
VIIIIa, anno dominice incarnationis MoCXVI, regnante Henrico quinto rege Romanorum anno XI, imperante
VI; actum est Guberne; in Christo feliciter
amen.