Die Urkunden Heinrichs V. und der Königin Mathilde
<<116.>>

Heinrich nimmt das Kanonikerstift Saint-Dié-en-Vosges in seinen Schutz und bestätigt ihm die aufgeführten Besitzungen.

Mainz, 1114 Januar 13.

Vorbemerkung Thiel, Stand: 2010

Livre rouge des Kapitels von Saint-Dié aus dem 14. Jh. (ca. 1360) f. 32r–v im Départementalarchiv zu Épinal G 2688 (B). – Abschrift des 16. Jh. ebenda G 247 no 4 (C). – Abschriften der Mémoires hist. de St. Diey des Propstes François de Riguet von ca. 1680 in der Stadtbibliothek zu Saint-Dié: Ms. 9/1 p. 187–190 (D1); Ms. 263 p. 99–101 (D2); Ms. 51/1 f. 86v–87v (p. 178–180) (D3). – Notariell beglaubigte Kopie von 1683 Juli 17 im Départementalarchiv zu Épinal G 247 (E).

Drucke: Aus dem verlorenen Original (erwähnt S. 98): Sommier, Hist. de l’église de Saint Diez 366 no K, mit Lesung 10. Januarii im Text (s). – (Hugo), Sacrae antiquitatis monumenta 539 mit Jan. 10 (h). – Grandidier, Hist. eccl. d’Alsace 2,218 no 564 Auszug aus s und h. – Duhamel, Doc. de l’hist. des Vosges 2,157 mit idus ian. – Aus B: Golbéry in Bull. de la Soc. philomatique vosgienne 3,24 no 1 mit Data januarii. – Aus D1.3: Contal (ed.) ebenda 58,123 mit 10e januarii. – Burg in Arch. de l’église d’Alsace N. S. 1,62 no 3 Auszug mit 10. Januarii.

Reg.: Bréquigny, Table chronol. 2,439 zu Jan. 10. – Knipping, Kölner Reg. 2,15 no 101 zu Jan. 13. – Vogt, Herzogtum Lothars 153 no 23, mit falscher Stumpf-Nr. 3101 und zu Jan. 17 (s.a. 154 no 24). – Böhmer Reg. 2029 zu Jan. 10. – Stumpf Reg. 3099 zu Jan. 13.

Nach Empfängervorlage verfasst von Notar Adalbert A, dessen Diktat Protokoll und Eschatokoll vollständig entsprechen; Hausmann, Reichskanzlei 66 nennt unser D. nicht unter den dem Notar zugewiesenen Stücken; wie die Nachzeichnungen des Monogramms zeigen (vgl. Anm. bm, bes. zu D3), war der Notar zugleich der Schreiber des verlorenen Originals gewesen. – Vom Notar stammt vermutlich auch die Arenga (s. Hausmann-Gawlik no 3029), die so zwar bei ihm selbst nicht wiederbegegnet, die aber ein weitverbreitetes Muster variiert (vgl. zu identischem Beginn bis mancipata a.a.O. no 3023–3035, mit dem Singular divino cultui a.a.O. no 3045–3053, zu der noch verbreiteteren Eröffnung mit Si locis a.a.O. no 3073–3164).

Die ganze Dispositio, insbesondere aber auch die formelhaften Schlusspartien (Sanktio und Korroboratio) wurden vom Notar weitgehend unverändert aus dem Empfängerentwurf übernommen: Für diesen hatte das nur als Nachzeichnung überlieferte, mit anderer Arenga ausgestattete DH.IV.†428 von 1092 August 12 (= VU.I) den Textrahmen geliefert, neben dem an einer Stelle noch das drei Tage ältere, wie das Diplom in dem canusinischen Monteveglio (sö. Modena) ausgestellte und im Umkreis der kaiserlichen Kanzlei entstandene Privileg des Gegenpapstes Clemens III. (Wibert) von 1092 August 9 (JL 5334; Parisse, Bullaire 22 no 75; Pflugk-Harttung, Acta 1,53 no 56 zu Aug. 11, trotz des V Idus Aug. des Textes = VU.II) herangezogen wurde, das jedoch auffälligerweise im Text nicht erwähnt wird, während die dort ausdrücklich genannten Privilegien der Päpste Leo IX. und Paschal II. (s. Anm. 3 u. 4) im Text keine Spuren hinterließen.

Der Herausgeber des DH.IV.†428 hatte dieses als eine unter Benützung unseres D. und des Clemens-Privilegs sowie des D. Heinrichs VI. von 1196 Juni 28 (B.-Baaken Reg. 528; Duhamel a.a.O.161ff.) hergestellte Fälschung verworfen und für fraglich gehalten, ob überhaupt ein entsprechendes D. Heinrichs IV. existiert hatte (s. auch DH.IV.*349). Demgegenüber kam Gawlik in einer eingehenden Untersuchung des DH.IV.†428 in DA 31,387ff. (vgl. auch DDH.IV. Nachtr. S. 743) zu dem Ergebnis, dass der überlieferten Fassung ein von Heinrichs IV. italienischem Notar Oger A verfasstes und geschriebenes Original zugrundelag, von dem, wie unser D., auch das fälschlich als Vorlage des DH.IV.†428 in Anspruch genommene D. Heinrichs VI. abhängig war (vgl. a.a.O. 394 und 398 Anm. 118).

Das Motiv für die Verfälschung des DH.IV.†428 sieht Gawlik (a.a.O. 399f.) in dem dort zum Ausdruck kommenden Anspruch der Kanoniker auf das ganze Tal von Saint-Dié (s. Anm. h’), während unser D. (wie sicher auch das echte D. Heinrichs IV.) nur von der tercia pars spricht; vgl. dazu Perrin, Recherches 282 u. 300. – Zweck der Erwirkung des D.116 war neben einer bloßen Erneuerung des wohl sonst unverändert gelassenen DH.IV.†428 zweifellos die Aufnahme der Enumeratio, die eine erste urkundliche Verzeichnung des Besitzes bietet; vgl. dazu Perrin a.a.O. 300ff. sowie, mit Modifikationen zur Frage des elsässischen Besitzes, Rück in Basler Zs. f. Gesch. 74,81ff., bes. 89f. u. 93ff.

D.116 ist wörtlich wiederholt in dem als Original erhaltenen DF.I.183 von 1157 Okt. 24 (= NU.); dieses enthält, genauso wie seine erweiternde Wiederholung durch das erwähnte D. Heinrichs VI. von 1196 und dessen Insert in dem D. Heinrichs VII. von 1310 Juni 9 (B.-Ficker Reg.240), die unveränderte Formulierung terciam partem vallis Galileę. – Wegen des Verlustes des Originals sind die Varianten Sommiers (s) und HUGOs (h) vollständig verzeichnet; wo die Lesungen von D1–3 zusammengehen, ist die zusammenfassende Sigle D verwendet.

In nomine sancte et individue trinitatis. Henricus divina favente clemencia quartus Romanorum imperator augustus. Si loca divinis cultibus mancipata ditare vel defensare studuerimus, pro terrenis celestia, pro temporalibus premia sempiterna adipisci confidimus. Sicut dignum enim et iustum est pietatis studia in conspectu dei odore suavitatis ascendere, ita nimirum congruum esse iudicatur desidiam, torporem et ignaviam divino et humano iudicio semper ubique descendere. Quapropter ecclesiam beati Deodati in valle Galilea sitam in vigore maiestatis nostre procurandam servandamque suscipimus successoribusque nostris perpetuo iuvamine defendendam relinqui optamus confirmantes et per huius imperialis nostri precepti subscriptionem, quecumque predecessorum nostrorum imperatorum decretis, scriptis, mundiburdiis data, concessa necnon domini Leonis pape, quondam Tullensis episcopi, Paschalis quoque privilegiis confirmata esse audivimus, scilicet terciam partem vallis Galilee, que vulgo vallis sancti Deodati nominatur, census de capite eiusdem ecclesie famulorum, ubicumque locorum maneant, ad victum et vestitum fratrum ibidem deo serviencium pertinere confirmamus. Cetera quoque, que in aliis Lotharingie partibus habet: scilicet Suuiniaci ecclesiam cum septem mansis et Veterem Villam cum decem mansis et banno, Medium Montem cum appendiciis suis, Maurini Villam et duas partes ecclesie cum suis appendiciis, ecclesiam sancti Remigii Montis, Gottonis curtem, Sulcium, Virdunesium et ecclesiam cum suis appendiciis; sive que habet in Alsacio: scilicet curtem apud Gemer, cui pertinent decem mansi et dimidius, ecclesiam Huniuille cum quatuor mansis et decem frustis vinee, apud Mitenwilre ecclesiam et octo mansos ad eandem curtem pertinentes, ecclesiam Hungersheim cum viginti et uno et dimidio manso cum aliis appendiciis, Festum undecim mansos et bannum usque ad sancti Deodati fontem, Gruzenheim tres mansos et dimidium, Sunthoue decem mansos cum decimis, Choneheim tres mansos, Baldulsheim unum mansum, Menheim duos, in Superiori Hungersheim unum mansum, sub eodem iure tutanda decernimus, mediantibus dilectissimis principibus nostris, Brunone Treuerensi archiepiscopo, Frederico Coloniensi archiepiscopo ac Burchardo Monasteriensi episcopo et abbate Arlulfo Morbacensi. Statuimus et obnixe confirmamus, ut canonicos eiusdem congregationis cum facultatibus suis communibus et propriis in maiestatis nostre cura susceptos nulla persona sive secularis sive ecclesiastice dignitatis audeat molestare, inquietare aut perverse consuetudinis occasione turbare; et si forte contigerit, libere nostre maiestatis semper victricem manum appellent liberamque proclamationis et audiencie facultatem obtineant. Si qua igitur ecclesiastica vel secularis magna parvaque persona contra hoc nostrum decretum fecerit, consenserit vel aliquo modo infringere illud vel violare temptaverit, iram imperialis nostri vigoris incurrat. Et ut ab omnibus firmissime observetur, sigilli nostri impressione roboramus.

Signum domini Henrici quarti Romanorum imperatoris invictissimi. (M.7.).

Bruno cancellarius recognovit.

Data idus ianuarii, indictione VIIa, anno dominice incarnationis MoCoXIIIo, regnante Henrico quarto rege Romanorum anno septimo, imperante secundo; actum est Maguncie; in Christo feliciter amen.