Die Urkunden Heinrichs V. und der Königin Mathilde
<<104.>>

Heinrich bestätigt dem von den Edlen Hezelo und Hesso gegründeten und dotierten und dem Hl. Stuhl unterstellten Kloster St. Georgen im Schwarzwald die Privilegien der Päpste Urban II. und Paschal II. mit Gewährung der freien Abt- und Vogtwahl sowie der auch von ihm selbst ausgesprochenen Sicherung des Besitzes und beurkundet Schenkungen zu Lixheim und Saaralben durch den Metzer Burggrafen Folmar und dessen gleichnamigen Sohn.

Mainz, 1112 Juli 16.

Vorbemerkung Thiel, Stand: 2010

Abschrift in Diplomform aus der 1. Hälfte des 13. Jh. im Generallandesarchiv zu Karlsruhe (B.) – Abschrift des letzten Drittels (s. Anm. w”) in Kopialbuch-Fragment der zweiten Hälfte des 12. Jh. f. 1ra–b ebenda (C). – Zwei Or.-Transsumpte Ks. Friedrichs II. von 1245 Dez. (B.-Ficker Reg. 3519) im Staatsarchiv zu Venedig (Miscellanea, Atti diplomatici busta 3 no 125 = D1) und im Generallandesarchiv zu Karlsruhe (Selekt D 37 = D2). – Or.-Vidimus B. Eberhards II. von Konstanz und Abt B(ertholds) von St. Gallen von 1257 Febr. 6 (Reg.: Ladewig-Müller, Constanzer Reg. 1,221 no 1945, dort fälschlich als Vidimus des D.32 ausgegeben) ebenda (Abt. 12/18 no 455 = E). – Or.-Vidimus B. Heinrichs III. von Straßburg von 1257 April 29 (Reg.: Hessel-Krebs, Strassburger Reg. 2,161 no 1515) ebenda (a.a.O. no 456 = F). – Abschrift des 17. Jh. mit Korrekturen des Abtes Georg II. Gaisser in Hs. 65/511 p. 128–133 ebenda (G).

Faks. von B: Buhlmann in Vertex Alemanniae Teil VI, 11 Abb. 2.

Drucke: Gründlicher Bericht 9f. Auszug. – Schoepflin, Alsatia dipl. 1,189 no 241 “Ex tabulario abbatiae D. Georgii” (s) (im Druck des D. Friedrichs II. a.a.O. 391 no 514 “Ex autographo abbatiae D. Georgii” [= D2] für den Text von D.104 nur Verweis auf den Druck in no 241). – Aus Bestätigung von D durch Ks. Karl IV. von 1354 Mai 14 (B.-Huber Reg. 1848; Or. in Karlsruhe D 307): Gerbert, Hist. nigrae silvae, CD 3,286 no 225 = Grandidier, Hist. eccl. d’Alsace 2,217 no 561 Auszug. – Aus Schoepflin (no 514 u. no 241): Huillard-Bréholles 6.1,380. – Dt. Übers. des D. Friedrichs II. in Festschr. 900 Jahre Stadt St. Georgen 242ff. (Volk) mit auf Missverständnis der Indiktionsangaben beruhenden abstrusen Tagesangaben für dieses (1245 Dez. 4) und das inserierte D.104 (1112 Aug. 5, neben Aug. 17).

Reg.: Dümgé, Reg. Badensia 1,30. – Stälin, Wirtemberg. Gesch. 2,319. – Meiller, Reg. Babenberg. 12 no 8. – Goerz, Mittelrhein. Reg. 1,462 no 1653. – Böhmer-Will, Mainzer Reg. 1,246 no 23. – Fester, Reg. Baden 1,5 no 30. – Knipping, Kölner Reg. 2,13 no 91. – Wampach, UB d. altluxemburg. Territorien 1,497 no 344. – Fichtenau, Babenberger UB 4.1,44 no 609. – Böhmer Reg. 2020. – Stumpf Reg. 3088.

Als verkürzte (s. Anm. bl) Wiederholung des D.32 (= VU.; zur Verkürzung vgl. dortige Vorbemerkung) verfasst von Notar Adalbert B, dessen Diktat die neue Intitulatio und das ganze Eschatokoll entsprechen (zur Korroboratio s. Parallelen u.a. in DD.100, 102 u. 103), vgl. Hirsch in MIÖG Erg.-Bd. 7,495 und Hausmann, Reichskanzlei 72 no 7 mit Anm. 1. – Das nur in C wiedergegebene Beizeichen (s. Anm. bu) spricht überdies dafür, dass zumindest das Eschatokoll von Adalbert B auch geschrieben war; vermutlich stammte jedoch das verlorene Original, wie alle seinem Diktat zugesprochenen originalen Stücke, zur Gänze von seiner Hand. – Da B, C, D und G offenbar bestrebt sind, auch das äußere Bild des Eschatokolls wiederzugeben (insbesondere entspricht in B einem Original der weite Abstand der isolierten Signumzeile zum vorangehenden Kontext und zur folgenden Datumzeile), dürfte das Fehlen einer Rekognitionszeile auf das Original zurückgehen und hätte seine Parallele in dem nur einen Monat älteren D.103 (s. dortige Vorbemerkung), dessen verlorenes Original gleichfalls von Adalbert B geschrieben war, ist demnach sicher nicht auf das denkbare Vorbild des D.32 zurückzuführen, bei dem unsicher bleibt, ob das dortige Fehlen der Rekognitionszeile durch die Kopisten verursacht ist.

Zu den Überlieferungen B, C und D1 vgl. Strnadt in Archiv f. österr. Gesch. 94.2,570ff., der die abwegige Ansicht vertritt, der Urheber der Nachzeichnung B habe “augenscheinlich” nicht ein Original, sondern nur das Vidimus Friedrichs II. vor Augen gehabt, was schon daran scheitert, dass letzterem die von B gebotene Datierung fehlt (s. Anm. bv). – Die relativ späte Überlieferung B bietet zwar als einzige (neben G) den vollständigen Text, konnte aber nicht als alleinige Grundlage für die Textgestaltung dienen; insbesondere ist statt der dortigen fast regelmäßigen Schreibung np die assimilierte Schreibung mp der anderen Überlieferungen übernommen (s. Anm. f, g, d’, v”, af, ao, av, bo, bs). In keiner der Überlieferungen ist übrigens die im verlorenen Original vermutlich regelmäßige ę-Schreibung beibehalten, was vor allem für ihr Vorkommen im Auslaut gilt, wo sie in C und E nur je einmal (s. Anm. l’ und ce) und in G (jeweils als Gaisser-Korrekturen) nur zweimal begegnet (s. Anm. k und k”), wohingegen sie B häufig und fast schematisch im Anlaut bietet (s. Anm. ad). Zu G vgl. Vorbemerkung zu D.32 (dort mit der Sigle E); Abt Georg Gaisser hat die fehlerhafte Abschrift zweimal einer Korrektur unterzogen, erst mit hellerer, später mit dunklerer Tinte (vgl. z.B. Anm. c’, a”); von ihm unberichtigt gelassene sinnlose Fehler werden von uns nicht notiert. – Schoepflins Druck (s) entspricht weitgehend der Textfassung D (vgl. Anm. v’, z’, h”, t”, bb); da er jedoch die in D fehlende Datierung (s. Anm. bv) bietet, muss er eine andere Überlieferung verwendet haben, weshalb wir seine Varianten notieren.

Nach Zinsmaier, Nachträge zu B.-Ficker 235 (zu BF. 3519) stammt D1 (das früher zum Fonds “Atti diplomatici restituiti dal governo Austriaco nel 1868” des Staatsarchivs Venedig gehörte) von kanzleimäßiger, D2 von kanzleifremder Hand; D1 weist mehrere Löcher auf, auf Verzeichnung des dadurch verursachten Textverlustes wird verzichtet (zu Ausnahme s. Anm. z’). Im Bestätigungsvermerk zu dem im vollen Wortlaut inserierten D.104 modifiziert Friedrich II. die Regelung der Vogtwahl (womöglich hängt damit die Textänderung von Anm. h” zusammen) und will den in Anm. u” gekennzeichneten Passus ganz ausgeschieden wissen (vgl. Huillard-Breholles a.a.O. 383f. sowie Winkelmann, Acta 337 no 385 aus D1, mit Bemerkungen zur Überlieferung und zur Sache; Wiedergabe hier nach beiden D-Originalen): Suprascriptum vero privilegium … huic nostro privilegio de verbo ad verbum inseri iussimus, omnia que continentur in eo, excepto dumtassat [= fehlt D2], quod eidem abbati et successoribus suis nullum alium advocatum preterquam nos et heredes nostros amodo liceat eligere vel habere, iure advocatie monasterii eiusdem nobis et heredibus nostris perpetuo reservato [das Folgende bis subiaceat in D1 von anderer Hand interlinear nachgetragen (s. Winkelmann a.a.O. Anm. 10), in D2 im fortlaufenden Text], excepta etiam clausula illa, que dicit “In fine additur, ut si quis in crastinum archiepiscopus [= fehlt D1]” etc. usque ad “in extremo examine districte ultioni subiaceat”, [das Folgende in D2 an dieser Stelle, in D1 weiter vorne vor excepto dumtassat] de imperialis preminentie nostre gratia confirmantes …

Strnadt a.a.O. 570ff. bezweifelt mit abwegigen Argumenten die schon von Hirsch a.a.O. 494 Anm. 2 vermutete Identität des Odachorus marchio mit dem gregorianisch eingestellten Markgrafen Otakar II. von Steiermark (1082–1122), die allein schon durch die hiesige Nennung nach seinem Schwager, Markgraf Leopold III. von Österreich, mit dessen Schwester Elisabeth Otakar verheiratet war, gesichert sein dürfte, und vermutet eine Verwechslung mit dem Nordgau-Markgrafen Diepold III. von Vohburg († 1146). Strnadt (a.a.O. 572) vertritt auch – unter Berufung auf Hirsch(!) – die von Gerbert (a.a.O. 287 Anm. e) erwogene, aber von Hirsch a.a.O. in Frage gestellte Identifizierung des Bertoldus de Nueringis mit Berthold III. von Zähringen, wozu kein Anlass besteht; der nochmals in D.125 von 1114 am Hofe genannte Berthold von Nürings (= die spätere Burg Falkenstein nö. Königstein i. Taunus, heute zu diesem gehörig) begegnet wiederholt in den Urkunden der Mainzer Erzbischöfe (vgl. Register zu Stimming, Mainzer UB 1 S. 545); von dem älteren Namensträger (im Mainzer UB zuletzt genannt in no 436 von 1108), der auch in unserem D. und in D.125 gemeint sein wird, ist sein seit 1122 (a.a.O. no 498) häufig genannter Sohn Berthold zu unterscheiden, der vielfach zusammen mit seinem Bruder Siegfried (zu diesem vgl. a.a.O. no 519: filius comitis Bertolfi Sigefridus) begegnet.

(C.) In nomine sanctae et individue trinitatis. Heinricus divina favente clementia quartus Romanorum imperator augustus et quintus rex. Quoniam imperialem decet dignitatem, iusticiam et pietatem necessitatibus ecclesiarum succurrere, profectibus gaudere et utilitatibus consulere et favere, ob hanc rem, que in literis istis sequuntur, agenda, ob interventum Moguntiensis archiepiscopi Adilberti, Coloniensis archiepiscopi Friderici, Treuerensis archiepiscopi Brunonis, Spirensis episcopi Brunonis et aliorum quorundam nostri regni principum, scilicet Lupoldi, Odachori et Hermanni de Badun, marchionum; comitum quoque: Willehelmi de Luozzelinburc, Godefridi de Calwen, Bertoldi de Nueringis, misericorditer suscepimus, ordinando clementer disposuimus, comprobando diligenter confirmavimus. Notum igitur fore volumus et cupimus omnibus Christi fidelibus tam futuris quam modernis, quod duo illustres viri Hezelo et Hesso cellulam condiderunt in regno nostro, in Constantiensi episcopatu, in pago nomine Bara, in comitatu Aseheim, in silva, que dicitur Nigra, iuxta flumen Briganam, in honore dei omnipotentis et sancti Georgii martiris, eamque satis pie et honeste prediorum suorum beneficiis iniciaverunt ad necessitatem monachorum secundum regulam sancti Benedicti degentium, in perpetuum favente misericordia dei ibi futurorum. Ut igitur id firmius et stabilius esse posset, placuit illis eandem cellam beato Petro apostolo et Romane sedis antistiti mancipari et ad eius palatium Lateranense singulis annis aureum, quem dicunt Bizantium, presentari, ea intentione et pactione, ut sub tanti pontificis mundiburdio et defensione ab omni adversariorum iniusta lesione protegi posset et defensari. Hoc revera ut felices negotiatores prudenter fecerunt, primum propter spem vite eterne, ob remissionem peccatorum omnium, ob salutem corporum et sempiternam requiem animarum et ob cotidianam memoriam sui suorumque omnium parentum, postumorum, consanguineorum, propinquorum et amicorum simulque omnium ad curam suam pertinentium, ob memoriam quoque regum, episcoporum, principum et omnium predicte celle statum et honorem diligentium et defendentium atque omnium prorsus Christi fidelium et, prout posse suberit, ut cunctis Christi pauperibus beneficum illic patefiat receptaculum. Huius confirmationis a duobus apostolicis, Vrbano scilicet secundo et Pascale secundo, bina tenent privilegia, in quibus et hoc sancitum est, ut, quandocumque patre suo spirituali orbati fuerint, ipsi eiusdem monasterii fratres habeant liberam potestatem secundum regulam sancti Benedicti inter se, vel undecumque utile fuerit, abbatem sibi non solum eligendi, sed etiam constituendi. Preterea ut nulli sacerdotum, regum vel ducum aut comitum vel quarumlibet personarum liceat in eo loco aliquas sibi proprietatis condiciones, non hereditarii iuris, non advocatie, non cuiuslibet potestatis usurpationis, que libertati monasterii noceat, vendicare. Advocatum sibi constituendi ut abbas etiam cum suis fratribus liberam habeat potestatem; et si is postmodum monasterio inutilis fuerit, remoto eo alium constituat. Decretum quoque ibi est, ut nulli omnino hominum liceat idem cenobium temere perturbare aut subditas ei possessiones auferre, minuere vel temerariis vexationibus fatigare, sed omnia integra conserventur eorum, pro quorum sustentatione ac gubernatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura. In fine additur, ut, si quis in crastinum archiepiscopus aut episcopus, imperator aut rex, dux vel marchio, comes aut vicecomes aut persona quelibet ecclesiastica vel secularis huius constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo terciove commonitus si non satisfactione congrua emendaverit, potestatis honorisque sui dignitate careat reumque se divino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat atque a sacratissimo corpore domini nostri Iesu Christi alienus fiat et in extremo examine districte ulcioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco iusta servantibus sit pax domini nostri Iesu Christi, quatenus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inveniant. His decretis propter gratiam dei nos annuimus, has constitutiones comprobamus et confirmamus, insuper et nostras libenter benignitates et misericorditer adiungimus et statuimus, ut, si quispiam, quod absit, unum mansum, unum molendinum vel saltem unam vineam vel unum mancipium vel tale quid a supradicto monasterio iniuste abstulerit, is nostri nostrorumque successorum regia potestate coactus tria auri talenta ad imperatoris erarium persolvat, primitus ecclesie reddito, quod usurpaverat; si vero curtem vel aliquam villam inde violentus abalienaverit sive invasor ipsius celle extiterit sive huius testamenti decreta tradicionesque quocumque ingenio seu argumento legum secularium pervertere vel infringere attemptaverit, is XXXta auri libras ad imperatoris persolvat cameram, reddito prius ecclesie secundum legum iusticiam, quod abstulerat, sicque intentio illius omnino irrita fiat. Huic monasterio Folmarus Metensis urbis prefectus et filius eius Folmarus subdiderunt, delegaverunt et in perpetuam proprietatem dederunt, quicquid in villis Luchesheim et Alba habuerunt in ecclesiis, in decimis, in mancipiis, in tributis, in campis, in silvis, in pratis, in pascuis, in aquis aquarumque decursibus, in molendinis, in piscationibus, in venationibus, in decimationibus et in omnibus reditibus, ea prorsus iusticia, qua ipsi illa hereditario iure possederant. Quod ut verius credatur et omni evo ratum et inconvulsum permaneat, hanc cartam inde conscribi et manu propria corroborantes impressione nostri sigilli, ut inferius apparet, insigniri iussimus.

Signum domni Heinrici quarti Romanorum imperatoris (M.8.) invictissimi. (SMP.)

Data XVII. kal. aug., anno dominice incarnationis millesimo CXIIo, indictione V, anno XIIIo ordinationis domni Heinrici quinti regis Romanorum augusti, regni autem eius VIo, imperii vero IIo; actum est Mogoncie; in nomine domini amen.