Heinrich belehnt den Vinciguerra von Camposampiero genannt Tempesta mit der Maut vom Waren- und Tierhandel zu Treviso.
Cremona, (1116, wohl dritte Maiwoche).
Vorbemerkung Thiel, Stand: 2010
Vgl. entsprechende Nachrichten bei Bonifaccio, Hist. Trivigiana 143 = Orsato, Hist. di Padova 284 = Bonifaccio, Istoria di Trivigi [Nuova ediz. der Historia] 110, alle drei zu 1114. – Lizier, Note intorno alla storia di Treviso 83 zu 1116 Mai. – Stumpf Reg. 3219 zu (c. 1116 Mai Mitte) und Reg. 3140a zu (1116 Mai).
Der 1318 angelegte Cod. Tarvisinus des Staatsarchivs zu Venedig enthält auf f. 105ff. das Zeugenprotokoll aus einem in den Jahren 1314/15 geführten Prozess zwischen der Trevisaner Familie der Avogari und der Kommune Treviso (auszugsweiser Druck bei Picotti-Netto, I Caminesi 303ff. Doc. 54). – Dort heißt es in der Aussage des 8. Zeugen (Vbertus de Anoali notarius, 33 J. alt) vom 23. Juni 1315 (a.a.O. f.135r–136v; Picotti-Netto a.a.O. 304f.): testificatus fuit …, quod dicti domini Aduocati et sui predecessores … habuerunt et habere soliti fuere legitimum privilegium ab imperiali seu regali maiestate colligendi et exigendi … mudas de omnibus et singulis rebus et bestiis, que conducerentur et portarentur extra civitatem et districtum per portas civitatis Ter(uisii) …; vidit et legit sepedictum privilegium et alia quamplura privilegia regie maiestatis cum sigillis pendentibus cum cordulis positis de seta …; de anno, mense et die non recordatur, sed dicit, quod ipsorum privilegiorum unum erat vetus et anticum ducentorum annorum et plurium, factum sub domino Henrico Romanorum rege seu imperatore; aliud vero totidem vel pluris temporis, factum sub domino Ottone [IV.] Romanorum imperatore augusto; tercium vero centum annorum vel minoris temporis, factum sub domino Federico [II.] Romanorum rege seu imperatore augusto; et potest esse, ut credit, quod in dicto privilego facto sub dicto domino Henrico rege pocius quam in aliis privilegiis predictis continebatur, qualiter idem rex sive imperator concesserat sive investiverat quendam cognomine Tempestam, quem putat vocari Vincigueram vero nomine, predecessorem et affinem dictorum Aduocatorum seu stirpis eorum, de iure percipiendi seu colligendi mudas et pedagia de omnibus mercimoniis et bestiis, que conducebantur vel conducerentur per quaslibet portas civitatis Ter(uisii) extra districtum Ter(uisanum) …; in uno illorum privilegiorum erant circa duodecim testes nobilles et magnates, videlicet marchio de Monteferato, marchio Extensis, marchio de Caualcabobus et quidam duces, nomina quorum presentialiter ignorat …; dixit ipsos dominos Aduocatos esse ex illa stirpe Tempestarum natos et procreatos …; dictus dominus Vinciguera decessit, ut dici audivit, [f. 135v] iam sunt centum anni vel plures … [es folgen Angaben u.a. über den Sippenzusammenhang, die bona der domini de Tempestis und deren insignia sowie über die Maut-Tarife]; interrogatus, in quo loco habuerunt dictum privilegium, r(espondit), quod unum ex dictis privilegiis datum seu factum fuit Cremone, et credit, quod illud vere sit privilegium istius iuris, quod predixit, percipiendi dictas mudas et pedagia, et aliud datum sive factum fuit Venec(iis) sub predicto domino Federico …; interrogatus, qua dicti [Hs.: dcī , verlesenes de causa?] inceperunt habere dicta privilegia, r(espondit), quod ex nobilitate ipsorum et ex [über der Zeile eingefügt] gratia imperatorum, ut credit; interrogatus, que continebantur in dictis privilegiis vel aliquo eorum, r(espondit) ut supra dixit, et in uno eorum continebatur, quod masnade et servi illorum Tempestarum possent testari et feuda possidere; interrogatus, si de dicto privilegio est instrumentum, r(espondit), quod privilegia sigillata sigillis imperatoris habentur tanquam instrumenta publica, ut credit, et tamen in aliquibus ipsorum privilegiorum erant scripti testes et nomina tabellionis et subscriptio imperatoris, set ignorat, in quo ipsorum privilegiorum hoc fuerit …; interrogatus, quomodo incepit scriptum dicti privilegii et quomodo finitur, respondit, quod unum illorum privilegiorum, quod vere credit esse supradicti iuris mude percipiende, ut predixit, incipiebat “Henricus dei gratia Romanorum rex” vel “imperator”, ut credit, “et semper augustus”, quomodo finitur, nescit, sed credit, dicitur datum in fine privilegii vel quasi dicebatur “Dat. Cremone” cum sequentibus addictionibus regni imperatoris seu regis, ut consuetudo est in privilegiis consimillibus ....
Weitgehend gleichlautend ist die Darstellung in der Aussage des 11. Zeugen (presbiter Candius, plebanus sancte Marie de Zuglanico) vom 4. Juli (a.a.O. f. 139v–140v; Picotti-Netto a.a.O. 305): … vidit pluries in instrumentis quampluribus ipsius domini Aduocati tria privilegia imperialia et unum privilegium papale, in uno quorum, quod videbatur esse concessum a domino Henrico imperatore, continebatur, quod quidam nomine Vinciguerra Tempesta fuerat investitus ab ipso domino imperatore Henrico de iure colligendi [Hs.: -do] seu colligi faciendi mudas de omnibus et singulis rebus, que conducerentur et portarentur extra civitatem Ter(uisii) per portas civitatis Ter(uisii), certum quid exigendi et colligendi a conducentibus et defferentibus predicta …; ultra ducentos annos …; non potest dicere millesimum dicti privilegii firmiter, set sunt ultra ducenti anni; interrogatus, si dictus Henricus fuit primus imperator, qui vocaretur Henricus, vel secundus vel tercius vel alius, r(espondit) se nescire, sed vocabatur Henricus; interrogatus, quibus presentibus dictus Vinciguera habuit dictum privilegium, respondit, quia, ut sibi videtur, erant scripti in ipso pro testibus circa decem vel undecim comites vel barones, inter quos audivit legi et legit marchionem Montisferati et marchionem de Caualcabobus, de aliis non recordatur; … ut sibi videtur, scriptum erat ibi “Data Cremone” …; dictus Vinciguera fuit predecessor istorum Aduocatorum; … qua de causa dictus Vinciguera incepit habere dictum privilegium, … propter nobilitatem et gentilitatem ipsius domini Vinciguerre…; mortuus erat ante ortum ipsius testis per centum et quinquaginta annos et plus; … quomodo incipit scriptura dicti privilegii …: “Henricus dei gratia Romanorum imperator et semper augustus”,… erat scriptum in fine ipsius “Dat. Cremone” …; … dictum privilegium erat bullatum … quodam sigillo pendente de cera alba, ut sibi videtur, et erat multum antiquum et tarmatum, in quo sigillo erat sculpita quedam figura eiusdem regis cum corona in capite tenentis, tenente in manu dextra unum fustetum cum quadam cruce et in manu sinistra unum pomum, in quo, ut sibi videtur, erat quedam crux, sedentis eciam super quadam catedra; … littere ipsius non erant in aliqua parte viciate, quin bene legi possint, set dictum privilegium a capitibus et fine erat aliquantulum perforatum propter eius vetustatem et antiquitatem. Aus der von beiden Zeugen für das Deperditum gebotenen Altersangabe von rund 200 Jahren, womit die Angabe von ca. 100 Jahren für das D. Friedrichs II. (wie das D. Ottos IV. nicht erhalten) und von ca. 150 Jahren zwischen Tod des Vinciguerra und Geburt des 11. Zeugen korrespondiert, ergibt sich rein rechnerisch Heinrich V. als wahrscheinlichster Aussteller; der für ein D. Heinrichs V. unpassenden Angabe über Besiegelung mit einem Hängesiegel (beim 8. Zeugen auf alle privilegia, beim 11. Zeugen nur auf Heinrichs D. bezogen) darf ebenso wenig Bedeutung zugemessen werden wie der gleichfalls unpassenden Intitulatio mit abschließendem et semper augustus und der Devotionsformel dei gratia, was alles vermutlich darauf zurückzuführen ist, dass die Zeugen aus der Erinnerung die Merkmale der beiden anderen Diplome (Ottos IV. und Friedrichs II.) auf das D. Heinrichs übertrugen, obwohl fast ausschließlich dessen Inhalt referiert ist.
Ausdrücklich als Urheber des D.*180 erscheint denn auch Heinrich V. bei Bonifaccio a.a.O., dem vermutlich noch das verlorene Original zur Verfügung gestanden hatte, da er das (falsche) Ausstellungsjahr anzugeben vermag, darüberhinaus die Zubenennung Vinciguerras nach Camposampiero (prov. Padua, ca. 27 km sw. Treviso) mitteilt und Angaben über den genealogischen Zusammenhang mit den Avogari macht: Questo istesso Imperatore con un suo privilegio concesse nel quattordeci (essendo Gumboldo Vescovo di Trivigi) a Vinciguerra Campo S. Piero, cognominato per la sua bravura Tempesta, la Muda, ch’era il Dacio di tutto quello, ch’entrava ed usciva di Trivigi. Alla qual investitura, fatta nella città di Cremona, furono presenti tre marchesi, l’Estense, il Monferrato ed il Cavalcabue. Di esso Vinciguerra nacque Guercio, padre di Guecello, che di questa famiglia fu nel mille cento novantanove fatto primo Avogaro di Trivigi, come poi si dirà. – Auf Bonifaccio basieren die entsprechenden handschriftlichen Nachrichten bei Zuccato, La cronaca Trevisiana in Ms. 1391 f. 17v der Bibl. comunale zu Treviso und bei A. Scoti, Taruisinorum episoporum series vol. 1 f. 107v in Ms. 66/1 der Bibl. capitolare zu Treviso (Zuccato weiß mitzuteilen, dass Guecelo im Jahre 1199 durch B. Konrad von Treviso nell’ auogaria investiert wurde).
Dass Bonifaccios Jahresangabe 1114 kein Versehen ist, ergibt sich daraus, dass er unmittelbar anschließend mit der Anknüpfung “Ed di quell’ anno medesimo” und der genauen Tagesangabe “il giorno vigesimo terzo di Genaro” das D.118 für Carrara von 1114 Jan. 23 referiert. – Die für das Jahr 1114 unmögliche Nennung Cremonas als Ausstellort bewog Stumpf, der Reg. 3219 mit dem Vermerk “Wol interpoliert, wenn überhaupt echt?” versieht, sein aus Bonifaccio geschöpftes Regest auf 1116 zu datieren. Seine zutreffende Datierung in den Monat Mai (zunächst, in Reg. 3219, noch zu früh in die Monatsmitte) ergab sich für ihn offenbar daraus, dass er den von Bonifaccio, in Übereinstimmung mit beiden Zeugen, genannten Ausstellort Cremona nur so sinnvoll in das Itinerar einfügen konnte.
Es ist nun mit Sicherheit davon auszugehen, dass Heinrich erst nach dem längeren Aufenthalt in Governolo (s. DD.173–179 von Mai 6–15) nach Westen in das reichlich 65 km entfernte Cremona zog, von wo er nach Süden weiterziehend wieder die Via Emilia erreichte, wo er in der letzten Maiwoche in dem ca. 25 km s. Cremona gelegenen Fiorenzuola d’Arda (D.182) und dem wenig westlich davon gelegenen Fontanafredda (D.183) urkundete. Unklar ist, wie Meyer von Knonau, Jahrb. 7,6 Anm. 8 zu seiner Tagesangabe “(vom 7. Mai?)” gelangte.
Zu dem gewählten Zeitansatz passt auch, dass etwa gleichzeitig zwei der drei genannten Markgrafen an Heinrichs Hof nachgewiesen sind, in D.187 vom 22. Juni Markgraf Rainer von Montferrat und in D.179 vom 15. Mai der Markgraf (Konrad?) Cavalcabò, dessen Nennung als Bestätigung des Cremoneser Aufenthalts insofern besondere Bedeutung zukommt, als das Besitzzentrum der Familie im Raum von Cremona lag (vgl. Lex. d. MA 2,1589ff.). – Unsicherheit besteht hinsichtlich des marchio Extensis/l’Estense; es muss sich bei ihm um den in Heinrichs Umgebung sonst nicht nachweisbaren Fulco I. handeln, Sohn (aus 2. Ehe) des Otbertiners Albert Azzo II. († 1097) und Stiefbruder Hz. Welfs IV. (aus 1. Ehe), dessen Linie sich nach Chiappini, Gli Estensi 25f. nachweislich erst seit 1171 nach Este benannte, das Albert Azzo II. jedoch schon um 1073 als ständige Residenz gewählt hatte; Chiappini schließt denn auch nicht aus, dass diese Benennung schon vorher verwendet wurde; in unserem Text könnte es sich zwar um die anachronistische Ausdeutung eines im ursprünglichen Text anders (wie?) lautenden Namens handeln, doch spricht dagegen, dass die Bezeichnung sowohl in dem Text des Cod. Tarvisinus als auch, davon vermutlich unabhängig (s. oben), bei Bonifaccio begegnet.
An der früheren Existenz dieses ins Itinerar passenden Heinricianum dürfte jedenfalls nicht zu zweifeln sein. Ob dessen ursprünglicher Inhalt zutreffend und unverfälscht wiedergegeben ist, entzieht sich einer Nachprüfung; Zweifel könnten sich hinsichtlich der vom 8. Zeugen referierten Testierfreiheit und Lehenfähigkeit der Vasallen (masnade et servi) der Familie ergeben, doch lässt der Text ja offen, ob diese Bestimmung in Heinrichs oder einem der beiden anderen Diplome (in uno eorum) gestanden hat.